Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente i percisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!
L Ido ye ua lhéngua auxeliar, possiblemente la segunda lhéngua custruída mais ousada de l mundo atrás de l Speranto, cul qual ten ua grande defrença ne l númaro de falantes. Ye ua berson restourada de l Speranto (lhéngua criado por L. L. Zamenhof) qu'an 1907 fui ouficialmente scolhida pula Délégation pour l'Adoption d'une Langue Auxiliaire Internationale (Delegaçon pa la Adoçon dua Lhéngua Auxeliar Anternacional) cumo l melhor porjeto de lhéngua anternacional de todos ls propostos até meados de l seclo XX.
Fui cunsidrada ua lhéngua muorta por uns anhos, até que, pul adbento de la Anterneta, la lhéngua ampeçou a renacer.
L Ido apareciu pula purmeira beç an 1907 cumo resultado dun zeio de reformar las falhas custatadas ne l Speranto, que sous defensores acraditában ser un oustaclo na sue propagaçon cumo ua lhéngua fácele de daprender. Muitos outros porjetos de reforma apareciu depuis de l Ido, cumo por eisemplo, l Anterlingue i l Nobial mas caíran ne l squecimiento. Atualmente, l Ido, junto cul Speranto i Anterlingua, son las únicas lhénguas auxeliares cun algun peso na literatura i cun ua base relatibamente grande de falantes. L nome de l lhéngua ten sue ourige an I.D.O., acrónimo de Idiomo di Omni (lhéngua de todos) ó ne l sufixo '-ido' de la palabra esperantido(sperantido), que literalmente senefica “çcendente de l speranto”.
L Ido usa las binte i seis letras latinas outelizadas ne l alfabeto latino, sin senhales diacríticos. Sin deixar de ser simples i regular gramaticalmente falando, Ido assemelha-se las lhénguas románicas na aparéncia i a la purmeira bista. Ye, por bezes, cunfundido cul eitaliano ó spanhol. L Ido ye amplamente acessible als falantes de speranto, ambora haba alguas defrenças na formaçon de gramática, bocabulairo i alguas palabras de funçon gramatical defrente, Ido ye mais de l qu'un porjeto de reforma, ye ua lhéngua andependiente. Passado l'ampeço, ganhou amplo apoio de la quemunidade sperantista que querie reformas ne l speranto (estimatibas falan de cerca de 20%). Mas zde anton, cula muorte repentina dun de ls sous outores (Louis Couturat an 1914) l'aparecimiento de dissidéncias cun outras reformas, bien cumo la nun sapiéncia de l Ido, era un candidato la lhéngua anternacional anfraquecido. L mobimiento idista nun fui atibo até l'aparecimiento de la Anterneta, quando ampeçou a recuperar la sue dinámica anterior.
L'eideia dua segunda lhéngua ounibersal nun ye nuoba, i lhénguas artificiales nun son un fenómeno recente. La purmeira lhéngua custruída coincida fui la Lingua Ignota, criada ne l seclo XII. Mas l'eideia nun catibou até l lhéngua Volapük tener sido criado an 1879. L Volapük fui mui popular durante algun tiempo i aparentemente houbo alguns miles d'usuairos, mas fui mais tarde eclipsado pula popularidade de l Speranto, qu'apareciu an 1887. Bárias outras lhénguas, cumo Latino sine Flexione i Idiom Neutral tamien habien sido apersentadas. Fui nessa época que l matemático francés Louis Couturat formou la Delegaçon pa la Adoçon dua Lhéngua Auxeliar Anternacional.
Foto de l Cungresso Anternacional de Ido an Dessau, Almanha an 1922.
Esta delegaçon fizo un pedido formal a la International Association of Academies (Associaçon Anternacional de las Academies) an Biena para selecionar i aprobar ua lhéngua anternacional; l pedido fui rejeitado an maio de 1907. De la Delegaçon reuniu-se anton cumo un comité an Paris an outubre de 1907 para çcutir l'adoçon dua lhéngua padron anternacional. L comité cuncluiu que nun habie nanhue lhéngua qu'atendia las spetatibas, mas que l Speranto podie ser l mais aceito, debido a a ua série d'eilemientos que fazien del ua lhéngua aceitable, cun alguas cundiçones
La grande maiorie de ls falantes de Ido conheciu l Speranto purmeiro, anton l percentual d'idistas que saben Speranto ye mui maior de l que l cuntrairo. L maior númaro de cuncentraçon de falantes stan na Almanha, Fráncia i Spanha, mas na berdade puode-se ancontrar ls fanas desta lhéngua an quaije 30 países de ls cinco cuntinentes, segundo la lista de pessonas que repersentan las ourganizaçones de Ido an sous países qu'aparece atualizada an cada eidiçon de l'uorgon oufecial de l'ourganizaçon mundial idista.
Por se tratar dua lhéngua artificial, ye stremamente defícel saber l númaro sato de falantes. Mas, stima-se que puoda haber de 100 a 200 i la Anterneta hai permitido un renobado antresse ne ls radadeiros anhos. An cumparaçon, l Speranto ten, pul menos, cientos de miles. L psicólogo aposentado Sidney S. Culbert, que liderou un studo global, estimou que l númaro de falantes chega als 2 milhones, mas muitos sperantistas nun acraditan qu'este númaro seia rial i ye un pouco sagerado.
Agora, ye amprescindible çtinguir l númaros de falantes de Ido, cul númaro de seguidores ó simpatizantes de l lhéngua. Muitos sperantistas percuran daprender l Ido mais cumo curjidade, preferindo apoiar l mobimiento sperantista, por ser mais coincido. Ye possible ancontrar pula Anterneta fóruns trelingues Ido-Speranto-Lhéngua Mai, an que defrentes anterlocutores se quemunican quaije sin porblemas.
L bocabulairo de l Ido baseia-se an lhénguas ando-ouropeias. Durante la sue criaçon, las purmeiras cinco mil raízes de l Ido fúrun analisadas i cumparadas cul bocabulairo anglés, francés, spanhol, alman, russo i eitaliano i ls resultados fúrun ls seguintes:
2024 raízes, 38%, pertencen a 6 lhénguas
942 raízes, 17%, pertencen a 5 lhénguas
1111 raízes, 21%, pertencen a 4 lhénguas
585 raízes, 11%, pertencen a 3 lhénguas
454 raízes, 8%, pertencen a 2 lhénguas
255 raízes, 5%, pertence a 1 lhéngua
total 5371 100%
Para alhá desso, ua cumparaçon de l bocabulairo de las seis lhénguas de l Ido arriba mostra ls seguintes percentuales de similaridade [1]:
Esso faç cun que l Ido alguas bezes seia cunfundido a la purmeira bista cul francés, l'eitaliano ó l spanhol.
La tabela seguinte cumpara alguas palabras de Ido culas lhénguas an que se fizo refréncia arriba. Puode-se notar la grande semelhança an alguns causos:
Ido
Eitaliano
Anglés
Francés
Alman
Russo
Castelhano
Pertués
Mirandés
Speranto
bona
buono
good ("bonus")
bon
gut ("bonus")
dobriy
bueno
bom/boa
buono
bona
donar
dare ("donare")
give ("donor")
donner
geben
darit
dar / donar
doar
doar
doni
filtrar
filtrare
filter
filtrer
filtern
filtrovat
filtrar
filtrar
filtrar
filtri
gardeno
giardino
garden
jardín
Garten
ogorod
jardín
jardim
jardin
ĝardeno
kavalo
cavallo
horse ("cavalry")
cheval
Pferd ("kavallerie")
kon
caballo
cavalo
cabalho
ĉevalo
maro
mare
sea ("marine")
mer
Meer
more
mar
mar
mar
maro
naciono
nazione
nation
nation
Nation
narod
nación
nação
nacion
nacio
studiar
studiare
study
étudier
studieren
shtudirovat
estudiar
estudar
studar
studi
yuna
giovane ("junior")
young
jeune
jung
yuniy
joven
jovem
moço
juna
L bocabulairo de l Ido ye spandido cul acréscimo de prefixos i sufixos nas palabras eisistentes. Esto puode assumir i modificar palabras eisistentes para criar un neologismo i ye antendido por to la quemunidade, sin que seia prebiamente splicado pul sou criador.
Omna homi naskas libera ed egala relate digneso e yuri. Li es dotita per raciono e koncienco e devas agar vers l'una l'altra en spirito di frateso.
Todos ls seres houmanos nacen libres i eiguales an dignidade i an dreitos. Dotados de rezon i de cuncéncia, dében agir uns para culs outros an sprito de fraternidade.
Capítulo 17 de L Pequeinho Príncepe; la cumbersa antre l príncepe i la serpente an sue chegada a la Tierra. L títalo de la berson an Ido ye La Princeto.
CHAPITRO XVII
(...)
–Bona nokto ! –dicis la surprizata princeto.
–Bona nokto ! –dicis la serpento.
–Adsur qua planeto me falis ? –questionis la princeto.
–Adsur Tero, sur Afrika. –respondis la serpento.
–Ha !... Kad esas nulu sur Tero ?
–To esas la dezerto, e nulu esas sur la dezerti. Tero esas tre granda –dicis la serpento.
La princeto sideskis sur stono e levis lua okuli a la cielo.
–Me questionas a me –lu dicis- ka la steli intence brilas por ke uladie singlu povez trovar sua stelo. Videz mea planeto, olu esas exakte super ni... ma tre fore !
–Olu esas bela planeto –dicis la serpento-. Por quo vu venis adhike ?
–Esas chagreneto inter floro e me –dicis la princeto.
–Ha ! –dicis la serpento.
E la du permanis silence.
–Ube esas la personi ? –klamis fine la princeto-. Onu esas kelke sola sur la dezerto...
–Inter la personi onu anke esas sola –dicis la serpento.
La princeto regardis la serpento longatempe.
–Vu esas stranja animalo ! –dicis la princeto-. Vu esas tam tenua kam fingro...
–Yes, ma me esas plu potenta kam fingro di rejo –dicis la serpento.
La princeto ridetis.
–Me ne kredas ke vu esas tre potenta, mem vu ne havas pedi... nek vu povas voyajar...
–Me povas transportar vu plu fore kam navo -dicis la serpento.
Ed olu spulis la maleolo di la princeto, same kam ora braceleto.
–Ta quan me tushas retroiras a la tero deube lu venis. Ma vu esas pura e vu venas de stelo...
La princeto nulon respondis.
–Me kompatas vu, qua esas tante sola sur ta harda granita Tero. Me povas helpar vu se vu sentas nostalgio a vua planeto. Me povas...
–Ho ! –dicis la princeto-. Me bone komprenis, ma pro quo vu sempre parolas enigmatoze ?
L Ido ten alguas publicaçones d'assinatura ó que puoden ser baixadas de la Anterneta gratuitamente na maiorie de ls causos. Quaije todos ls itenes i publicaçones atenden ls mais bariados assuntos, i alguas páiginas dedicadas a la situaçon an que l mobimiento se ancontra, bien cumo amboras relacionadas. Kuriero Internaciona ye ua rebista feita na Fráncia por més. Adavane! ye outra publicaçon eiditada la cada dous meses na Spanha pula Sociedad Española de Ido cuntendo ua série d'artigos d'antresse giral i subre ua dúzia de páiginas de libros traduzidos d'outras lhénguas. Progreso ye un uorgon oufecial de l Mobimiento i sue boç oufecial zde 1908.
La literatura atual an Ido ye mui pobre i solo alguns libros son publicados la cada anho cun poucas páiginas. Hai poucos leitores, scritores i tradutores, mas ye sperado un oumiento, ambora un pouco lento, que faga crecer la lhiteratura an Ido.
Couturat, L. y L. Leau. Delegation pour l'adoption d'une Langue auxiliare internationale (15-24 ottobre 1907). Coulommiers: Imprimerie Paul Brodard, 1907
Jacob, Henry. A Planned Auxiliary Language (Dennis Dobson)
Jespersen, Otto. 1928. An International Language (George Allen et Unwin)
Harlow, Don. How to Build a Language
Nadal y de Quadras, Juan Luis de. 1965. Gramática del Idioma Mundial Ido[2]
López, José Miguel. 2003. Kurso di la linguo Internaciona Ido la Hispana[3]