Sygnalista (demaskator)

Sygnalista, demaskator^[1] (ang. whistleblower, dosł. „człowiek dmuchający w gwizdek”) – osoba nagłaśniająca działalność, która według niej jest najprawdopodobniej nielegalna lub nieuczciwa. Jest to termin powstały i stosowany w anglosaskim kręgu kulturowym (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Nowa Zelandia).

Działalność

Sygnalista informuje opinię publiczną o malwersacjach, aktach korupcji, naruszeniach przepisów i tym podobnych nieprawidłowościach mających miejsce w organizacji, w której pracuje. Jest to aktywność polegająca na zgłaszaniu przez pracownika osobom odpowiedzialnym za sprawy etyczne i dyscyplinarne przypadki nieuczciwości, nierzetelności lub złamania zasad etycznych albo prawa przez innych pracowników. Konsekwencją takiego czynu bywa mobbing: demaskator może mieć problemy w swoim środowisku pracy, doznawać prześladowania i poniżania przez zwierzchników i współpracowników.

Według Aleksandry Kobylińskiej z Instytutu Spraw Publicznych sygnalista to: osoba, która decyduje się opowiedzieć przełożonym, lub innym organom do tego przeznaczonym, o nadużyciach w swoim miejscu pracy. Z tego tytułu często narażona jest na działanie odwetowe ze strony pracodawców. Tacy pracownicy zwykle motywowani są troską o interes organizacji, ale nie napotykają na odpowiednią reakcję kierownictwa^[2].

Niekiedy dzieli się sygnalistów na wewnętrznych i zewnętrznych. Sygnalista wewnętrzny jest osobą zatrudnioną w danej organizacji, natomiast zewnętrzny jest kimś spoza niej lub byłym pracownikiem przedsiębiorstwa^[3].

Sygnaliści

Sytuacja w wybranych państwach

W niektórych państwach, np. w Stanach Zjednoczonych, istnieje instytucja chroniąca sygnalistów, National Whistleblower Center. Działa we wszystkich stanach i zajmuje się lobbingiem na rzecz ochrony sygnalistów. Ustawa Sarbanesa-Oxleya z 2002 roku terminem whistleblowers nazywa pracowników publicznie notowanych spółek, którzy uczestniczą w śledztwie w sprawie oszustw w tych spółkach. Zapewnia im ochronę prawną przed zemstą ze strony menadżerów (grzywna lub nawet 10 lat więzienia).

Uważa się, że w Polsce sygnaliści są głównym źródłem informacji o nieprawidłowościach w firmach i zakładach pracy^[2]. W 2014 Fundacja im. Stefana Batorego wydała film poświęcony przypadkom represji i mobbingu wobec sygnalistów w Polsce^[4].

Dyrektywa o ochronie sygnalistów

Aktualne przepisy prawne od pewnego czasu nakładają na instytucje z sektora finansowego obowiązek posiadania procedur umożliwiających anonimowe zgłaszanie naruszeń prawa. Konieczność wdrożenia odpowiednich procedur zgłaszania i zapewniania ochrony sygnalistom przez różne przedsiębiorstwa wynika z dyrektywy Unii Europejskiej, a mianowicie z dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z 23 października 2019 r., regulującej kwestie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa w ramach Unii Europejskiej, nazywanej powszechnie dyrektywą o ochronie sygnalistów^[5].

Ustawa o ochronie sygnalistów

Polska przedstawiła projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa^[6], który miał na celu wprowadzenie dyrektywy unijnej, ale nie przeszedł on przez proces legislacyjny, w związku z czym Polska nie dotrzymała terminów wdrożenia dyrektywy^[7]

W marcu 2024 pojawił się nowy projekt ustawy (datowany na 26 lutego 2024), o ochronie sygnalistów, który zastąpił projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa. Ustawa uchwalona została 14 czerwca 2024 roku a weszła w życie 24 czerwca 2024 roku po podpisie prezydenta Andrzeja Dudy. Ogłoszona została w Elektronicznym Dzienniku Ustaw pod numerem 928^[8].

Na pracodawców zatrudniających co najmniej 50 pracowników (również na umowie cywilnoprawnej) nałożony zostanie obowiązek prowadzenia wewnętrznego kanału zgłaszania naruszeń przez sygnalistów. Limit ten nie będzie dotyczył podmiotów działających w określonym przed Dyrektywę obszarze jak, chociażby zapobieganiu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu. Obowiązek prowadzenia wewnętrznych kanałów zgłoszeń obejmie również gminy posiadające co najmniej 10.000 mieszkańców. Sygnaliści w Polsce będą zatem chronieni prawem również poprzez zakaz działań odwetowych^[9]^[7].

Przykłady

W 2002 roku za działalność tego rodzaju tytuł Człowieka Roku tygodnika „Time” przyznano pracownikom Federalnego Biura Śledczego, Worldcomu i Enronu.

W 2006 Julian Assange stworzył serwis WikiLeaks, który umożliwiał sygnalistom bezpieczną publikacje tajnych dokumentów^[10].

W 2013 Edward Snowden ujawnił na łamach prasy kilkaset tysięcy poufnych, tajnych i ściśle tajnych dokumentów NSA, co zostało opisane przez prasę jako największy wyciek tajnych informacji w historii USA^[11]. Przez swoje działania jest poszukiwany przez władze USA pod zarzutem ujawnienia tajemnic państwowych i szpiegostwa^[12].

W 2019 pielęgniarka Bogumiła Sawicka, zauważając podejrzane kroplówki podawane sportowcom klubu Pogoń Siedlce, poinformowała Polską Agencję Antydopingową^[13]. Sportowcom dożylnie podawano suplementy w dawce 10 razy większej niż dopuszczalna, która może pomóc wypłukać z organizmu substancje zabronione^[14], jednak jest też niebezpieczna dla zdrowia. Za swoją działalność pielęgniarka spotkała się z ostracyzmem w miejscu pracy i z ostracyzmem społecznym^[15].

Programy i systemy do obsługi sygnalistów.

Na fali popularności tematu sygnalistów w Polsce powstało wiele rozwiąząń informatycznych ułatwiających stworzenie wewnętrznego czy zewnętrznego kanału zgłoszeń.

Do najważniejszych należą: SygnaApp, e-nform, Sygnalista, Sygnalista.net, Zglaszam.org

Przypisy

↑ WojciechW. Rogowski WojciechW., Ochrona sygnalistów (ang. whistleblower) jako przejaw społecznej odpowiedzialności biznesu [online], Centrum Studiów Antymonopolowych i Regulacyjnych (CARS), Uniwersytet Warszawski [dostęp 2015-01-15] .
↑ ^a ^b Sygnalista – wzorowy pracownik, czy donosiciel? Dyskusja w radiowej „Trójce”. siprp.pl.
↑ Frederick Lipman: Whistleblowers: Incentives, Disincentives, and Protection Strategies. New Jersey: John Wiley & Sons Inc., 2012. ISBN 978-1-118-09403-7.
↑ Joanna Gucman: Sygnaliści (whistleblowers) w Polsce – historia Doroty Ziry. YouTube. [dostęp 2024-01-08].
↑ Dyrektywa Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. [dostęp 2024-01-08].
↑ Projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa. Kancerlaria Prezesa Rady Ministrów. [dostęp 2024-03-27].
↑ ^a ^b Sygnaliści w organizacji – praktyka i najnowsze zmiany prawa. Prawo.pl, 2024-03-04. [dostęp 2024-03-27].
↑ Dz.U. z 2024 r. poz. 928
↑ Najnowszy projekt ustawy o ochronie sygnalistów (marzec 2024 r.). Infor, 2024-03-07. [dostęp 2024-03-27].
↑ Oto wszystko, co trzeba wiedzieć o Julianie Assange'u i jego portalu WikiLeaks. Business Insider, 2019-04-11. [dostęp 2023-09-27].
↑ Hosenball, M. (November 14, 2013). NSA chief says Snowden leaked up to 200,000 secret documents. Reuters.
↑ Obama wezwał Rosję do wydania Edwarda Snowdena. Polskie Radio.pl. [dostęp 2013-06-26].
↑ Kacper Sosnowski: Pielęgniarka z Siedlec ujawniła aferę dopingową. Teraz sama ma problemy. „Mam własne wartości”. sport.pl, 2019-11-24. [dostęp 2020-04-14]. (pol.).
↑ Dziesięciokrotnie przekroczona dawka, pielęgniarka ujawniła aferę dopingową. tvn24.pl, 2020-01-09. [dostęp 2020-04-14]. (pol.).
↑ Radosław Leniarski: Pielęgniarka, która ujawniła doping w Siedlcach, może wylecieć z zawodu. wyborcza.pl, 2020-04-14. [dostęp 2020-04-14]. (pol.).

Bibliografia

J. Marciniak: Przeciwdziałanie dyskryminacji w zatrudnieniu. Jak w praktyce zwalczać mobbing i inne formy dyskryminacji. WP ALPHA pro Sp. z o.o., s. 22, cyt. za: Publikacja Fundacji Batorego (materiały z seminarium: Przeciw korupcji, 19.02.2003)
Małgorzata Sidor-Rządkowska, cyt. za: ibidem, s. 74

Linki zewnętrzne

Serwis sygnalista.pl Fundacji im. Stefana Batorego
Whistleblowing, ethics of (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-13].

[1] WojciechW. Rogowski WojciechW., Ochrona sygnalistów (ang. whistleblower) jako przejaw społecznej odpowiedzialności biznesu [online], Centrum Studiów Antymonopolowych i Regulacyjnych (CARS), Uniwersytet Warszawski [dostęp 2015-01-15] .

[siprp-2] Sygnalista – wzorowy pracownik, czy donosiciel? Dyskusja w radiowej „Trójce”. siprp.pl.

[frelip-3] Frederick Lipman: Whistleblowers: Incentives, Disincentives, and Protection Strategies. New Jersey: John Wiley & Sons Inc., 2012. ISBN 978-1-118-09403-7.

[4] Joanna Gucman: Sygnaliści (whistleblowers) w Polsce – historia Doroty Ziry. YouTube. [dostęp 2024-01-08].

[5] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. [dostęp 2024-01-08].

[6] Projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa. Kancerlaria Prezesa Rady Ministrów. [dostęp 2024-03-27].

[prawo_pl-7] Sygnaliści w organizacji – praktyka i najnowsze zmiany prawa. Prawo.pl, 2024-03-04. [dostęp 2024-03-27].

[8] Dz.U. z 2024 r. poz. 928

[9] Najnowszy projekt ustawy o ochronie sygnalistów (marzec 2024 r.). Infor, 2024-03-07. [dostęp 2024-03-27].

[10] Oto wszystko, co trzeba wiedzieć o Julianie Assange'u i jego portalu WikiLeaks. Business Insider, 2019-04-11. [dostęp 2023-09-27].

[11] Hosenball, M. (November 14, 2013). NSA chief says Snowden leaked up to 200,000 secret documents. Reuters.

[12] Obama wezwał Rosję do wydania Edwarda Snowdena. Polskie Radio.pl. [dostęp 2013-06-26].

[13] Kacper Sosnowski: Pielęgniarka z Siedlec ujawniła aferę dopingową. Teraz sama ma problemy. „Mam własne wartości”. sport.pl, 2019-11-24. [dostęp 2020-04-14]. (pol.).

[14] Dziesięciokrotnie przekroczona dawka, pielęgniarka ujawniła aferę dopingową. tvn24.pl, 2020-01-09. [dostęp 2020-04-14]. (pol.).

[15] Radosław Leniarski: Pielęgniarka, która ujawniła doping w Siedlcach, może wylecieć z zawodu. wyborcza.pl, 2020-04-14. [dostęp 2020-04-14]. (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]