Prehistoria

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Stonehenge, en Anglaterra, d'o periodo Neolitico, fa 4.500-4.000 anyadas.

A Prehistoria (d'o latín præ, antis de, y o griego ιστορία, historia) ye un periodo historico, definito como o periodo entre l'aparición d'a Humanidat y l'aparición d'a escritura, cuan se dentraría en a Historia. Sindembargo, ista definición ye a sobén obchecto de descusions por a ciencia que en fa o suyo estudio, a Prehistoria, clamata igual que l'obchecto d'estudio.

L'orichen d'o termin ye cuan Paul Tournal inventó a palabra Pré-historique ta referir-se a troballas arqueolochicas que heba feito en espelungas en a rechión d'Occitania. Se convertió en una palabra popular en francés arredol d'os anyos 1830 ta fer referencia a o periodo historico d'antis d'a escritura, y apareix en anglés, emplegato por Daniel Wilson, en 1851, ta escampar-se dimpués por atras luengas.

Problematica d'a suya definición

A definición clasica d'a Prehistoria tien problemas, no nomás con os criterios ta fixar a calendata d'o suyo prencipio y a suya fin, sino tamién ta marcar as mugas internas d'os suyos periodos.

O principio d'a Prehistoria

Seguntes a definición clasica d'a Prehistoria, ista prencipia con l'aparición de l'hombre. Sindembargo, no bi ha una calendata concreta ta marcar a suya aparición, o que ye consecuencia d'una panda evolución de l'hombre ta plegar en o chenero homo dende un indeterminato miembro d'a familia d'os hominidae. As calendatas son variables seguntes cada investigador, en función d'os criterios emplegatos, de carácter antropolochico u mesmo filosofico.

O final d'a Prehistoria

Tradicionament o final d'a Prehistoria esdevenió con l'aparición d'a escritura, pero dende un punt de vista cronolochico no esdevenió a o mesmo tiempo en todas as rechions. En Echipto ye aceptau a suya fin en l'anyo 3200 aC d'alto u baixo mientres que en Nueva Guinea no esdevendría o suyo fin dica l'anyo 1900, por o que os suyos limites no son gaire claros.

Antiparti bi ha qui esfensa una atra definición, con criterios economicos y socials en cuentas de cronolochicos por o que a fin d'a prehistoria esdevendría cuan a sociedat prencipia a fer una estructuración jerarquizada, modificacions d'habitats, aglomeración urbana y estructuras administrativas entre d'atros cambios. Seguntes istos no tién garra lochica estudiar os incas y mexicas en America, l'Imperio de Ghana o Gran Zimbabue en Africa u l'Imperio Khmer en Asia aintro a prehistoria nomás por a ausencia de textos escritos cuan os suyos repuis contrimuestran un gran desembolique d'a suya sociedat.

Periodos d'a Prehistoria

A prehistoria ye un periodo muit extenso, y bi ha controversias con a suya distribución en periodos, a división mas aceptada tradicionalment la divide en tres edaz: