Göl

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

Göl — Yer səthində, təbii qapalı çökəklikdə yerləşən su hövzəsidir. Geoloji baxımdan nisbətən yaxın keçmişdə – son bir neçə on min illərdə əmələ gəlmişdir, yalnız bəzi göllərin yaşı milyon illərlə hesablanır (məs. Baykal gölü).[1] Göllərin suyu əsasən şirin olsa da, şor sulu göllər də az deyil. Belə şor sulu göllərdən biri İranda yerləşən Urmiya gölüdür.

Viktoriya gölü

Dünyanın ən böyük gölu Xəzər dənizidir. O, böyük olduğu üçün dəniz adlanır. Xəzər dənizi şorsulu göllər sırasına daxildir. Ən böyük şirinsulu göl isə Yuxarı göldür.Titikaka dünyanın ən hündürdə yerləşən gölüdür. Ən dərin göl Baykal gölüdür. Onun dərinliyi 1642m-ə qədərdir. Duzluluğuna görə dəniz adlandırılsa da əslində göl olan ölü dəniz isə dünyanın ən duzlu gölüdür.

Akdoğan gölü

Göllərinin sayı ən çox olan ölkə Kanadadır, dünya göllərinin 60%-i Kanada ərazisindədir. Kanadada ölkənin 9%-ni tutan 3 000 000-dan çox göl vardır.[2]

Göllərin təsnifatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Göllər suyunun tərkibinə, göl çuxurunun mənşəyinə və su mübadiləsinə görə bir-birindən fərqlənir.

Suyunun mineral tərkibi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Baykal gölü donmuş halda

Suyun mineral tərkibi dedikdə əsasən duzlu olub olmadığı nəzərdə tutulur. Lakin tərkibində natrium-karbonat olan acı, az miqdarda maqnezium və ya xlor olan turş sulu, istifadəyə yararsız olan göllərdə vardır. İstisnalar nəzərə alınmazsa göllər əsasən iki yerə bölünür: duzlu və şirinsulu göllər. Duzlu göllər əsasən iri, tektonik mənşəli göllər olur. Belə göllər əsasən turizmdə, balıqçılıq və ticarətdə geniş istifadə edilir. Ən böyük duzlu göl Xəzər dənizidir. Şirinsulu göllər isə içməli su ehtiyatı kimi istifadə edilir. Ən böyük şirin su ehtiyatı Şimali Amerikada- Kanadada toplanmışdır (Böyük göllər, Böyük kölə gölü, Böyük Ayı gölü və s.). Burada yerləşən Böyük göllər dünyanın ən böyük içməli su ehtiyatlarıdır. Böyük göllərdən yuxarı göl ən böyük şirinsulu göldür. Şirinsulu göllərin çoxu muhafizə edilir. Azərbaycandakı ən böyük nümunələri Murovdağ yaxınlığında yerləşən 10-dan çox irili-xırdalı göldür. Bu göllərdən ən böyüyü Göygöldür və o mühafizə edilir. Şirinsulu göllər özlərinəməxsus təbiətləri ilə fərqlənən və dünyanın su ehtiyacını qarşılayan təbii su anbarlarıdır.

Göl çuxurunun mənşəyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ölü dəniz

Göllər yer kürəsindəki müəyyən çökəkəlikdə su toplanması zamanı yaranan qapalı su hövzəsidirlər. Bu çökəklik isə müxtəlif proseslərlə yarana bilər. Bu prosesdən aslı olaraq göllər müxtəlif mənşəyli olurlar:

Göllər mənşəyinə görə aşağıdakı qruplara bölünür:

1. Tektonik göllər: Tektonik göllər yerin tektonik fəaliyyətləri zamanı yaranan qırılma və ya sınma zonasında yaranır. Tektonik çökəkliklər iki növ olur- Qraben və Sinklinal mənşəli çökəkəlik. Sinklinal mənşəli göllər enli və nisbətən dayaz (Xəzər, Viktoriya), qraben mənşəli göllər isə uzunsov və dərin olur (Baykal, Tanqanika, Nyasa).

2. Zəlzələ, uçqun və yaxud bənd gölləri: çay dərələrinin qarşısının dağ uçqunları sürüşmə və ya lava axınları tərəfindən kəsilməsi nəticəsində yaranır.(Göygöl,Maralgöl, Sarez və s.)

Titikaka gölü

3. Vulkanik göllər: gölün təbii çökəkliyini vulkanın krateri və eyni zamanda ətraf sahələrə yayılmış lavalar arasındakı çökəklik təşkil edir.(Yaponiyadakı Kuşşaro gölü)

4. Meteorit göllər: nə vaxtsa yerin səthinə düşmüş meteoritin yaratdığı çökəklikdə su toplanması nəticəsində əmələ gəlir.(Estoniyadakı Kaala gölü).

5. Buzlaq mənşəli göllər: buzlaqlar tərəfindən "qazılmış"çuxurlarda və ya buzlaq təpələri və tirələri arasındakı çökəkliklərdə əmələ gəlir. Skandinaviya yarımadasında və Kanada-Arktik arxıpelağında belə göllər çoxdur (Çud, Vinnipeq, Böyük Ayı, Böyük Kölə, Böyük Göllər və s.).

6. Karst gölləri: yeraltı suların təsiri ilə əhəng daşı, dolomit, gips həll olur və bu yolla yaranan çökəkliklərə cod, lakin duru su dolur. Onlar kiçik, nadir hallarda dərin olurlar (Qərbi sibirin cənubundakı Çanı gölü və s.)

7. Eol gölləri: küləyin fəaliyyəti ilə yaranan çalalarda əmələ gələn göllərdir.

Balxaş gölü

8. Relikt göllər: Qapalı su hövzələrinin su səviyyəsi dəyişməsi ilə yaranan qalıq göllərdir. Belə göllərə misal olaraq Abşeron yarımadasında yerləşən gölləri(Masazır, Böyükşor, Kürdəxanı, Qanlıgöl) misal göstərmək olar. Bəzi mütəxəssislərin fikrincə Xəzər də relikt göldür, o Tetis okeanının bir parçası olub.

9. Axmaz göllər Axmazlar çayların dərəsində formalaşır . Zaman keçdikcə çaylar öz axın istiqamətini dəyişir və köhnə yataqda göl yaranır . Azərbaycan ərazisində böyük göl-Sarısu gölü axmazdır

Su mübadiləsinə görə göllər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gölün su mübadiləsi dedikdə ona daxil olan və ondan çıxan çaylar nəzərdə tutulur. Əgər gölə yanlız çay tökülürsə belə göllər axarsız göllər adlanır. Axarsız göllər duzlu göllərdir. Əgər gölə həm çay tökülürsə, həm də çay başlayırsa bu cür göllər axarlı göllər adlanır. Axarlı göllər şirinsulu göllərdir.

Ölü göl səthi bitki ilə tam örtülmüş gölə deyilir; Həmçinin suyunun yüksək minerallaşması ilə əlaqədar canlı orqanizmlərin yaşaması üçün şəraiti olmayan göllərə deyilir. Məsələn, Ölü dəniz, Basqunçaq gölü.[3]

Göllərin əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Göllər yer üzünə paylanmış su anbarlarıdır. Göllər dünyanıən içməli su ehtiyatını qarşılayır. Göllər eyni zamanda balıqçılıq üçün də əhəmiyyətlidir. Göllər yerləşdikləri ərazidə özlərinəməxsusu təbii kompleks yaradırlar. Turizmdə də göllər böyük rol oynayır. Bir çox göllər üzərində SES qurulur. Göllər su dövranında iştirak edir. Bəzi böyük göllər su nəqliyyatı üçün əlverişlidir.

Göllər haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ərazisinə görə ən böyük göl Xəzər dənizidir.

Ərazisinə görə ən böyük şirinsulu göl Yuxarı göldür.

Ən duzlu göl Ölü dənizdir. Ölü dəniz eyni zamanda dəniz səviyyəsindən ən aşağıda yerləşən göldür.

Ən uzun göl Tanqanikadır.

Ən hündürdə yerləşən göl Titikakadır.

Yer kürəsində ən dərin göl Baykal gölüdür.

Balxaş gölü yarı duzlu, yarı şirinsulu olan yeganə göldür.

Böyük göllər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xəzər dənizinin Kosmosdan görünüşü
Aral dənizinin Kosmosdan görünüşü (2009-cu il)
Baykal gölünün Kosmosdan görünüşü

Yer kürəsindəki göllərinin ümumi sahəsi quru hissənin təqribən 1,8 %-ni (təqribən 2,7 mln km²) təşkil edir.

Gölün adı Səthinin maksimum
sahəsi, min. km²
Dəniz səviyyəsindən
hündürlüyü, m
Ən dərin
yeri, m
Materik və ya qitə
Xəzər dənizi 376 −28 1025 Avropa və Asiya
Yuxarı göl 82 183 393 Şimali Amerika
Viktoriya gölü 68 1134 80 Afrika
Huron gölü 60 177 208 Şimali Amerika
Miçiqan gölü 58 177 281 Şimali Amerika (ABŞ)
Tanqanika gölü 34 773 1470 Afrika
Baykal 32 456 1620 Asiya (Rusiya)
Malavi gölü 31 472 706 Afrika
Böyük Ayı gölü 30 157 137 Şimali Amerika (Kanada)
Böyük kölə gölü 29 156 150 Şimali Amerika(Kanada)
Eri gölü 26 174 64 Şimali Amerika
Çad gölü 26 281 11 Afrika
Vinnipeq gölü 24 217 28 Şimali Amerika (Kanada)
Balxaş gölü 22 342 26 Asiya (Qazaxıstan)
Ontario gölü 20 75 236 Şimali Amerika
Aral dənizi 18,24 3,5 54,5 Asiya
Ladoqa gölü 18 5 230 Avropa (Rusiya)
Marakaybo gölü 16 0 250 Cənubi Amerika
Banqveulu 15 67 5 Afrika
Duntin gölü 12 11 8 Asiya
Oneqa gölü 10 33 127 Avropa (Rusiya)
Tonlesap gölü 10 12 14 Asiya
Turkana 8,5 375 73 Afrika
Nikaraqua gölü 8.4 32 70 Şimali Amerika
Titikaka 8,3 3812 304 Cənubi Amerika
Atabaska gölü 7,9 213 60 Şimali Amerika (Kanada)
Maral gölü 6,3 350 60 Şimali Amerika
İssık-kul gölü 6,2 1608 668 Asiya (Qırğızıstan)
Böyük Duzlu göl 6 1282 15 Şimali Amerika
Torrens gölü 5,7 34 8 Avstraliya
Albert gölü 5,6 619 58 Afrika
Vanern gölü 5,5 44 100 Avropa (İsveç)

Həmçinin baxın

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Məmmədov Q. Ş., Xəlilov M. Y. "Ekologiya, ətraf mühit və insan" Bakı, "Elm" nəşriyyatı – 2006, 608 s. [ölü keçid] ISBN 5-8066-1765-3
  2. "Dünyadan maraqlı məlumatlar". 2014-05-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-20.
  3. Ş. G. Həsənov, S. B. Məmmədov, Y. Q. Əliyev. İzahlı Ensiklopedik Coğrafiya Terminləri Lüğəti " Təhsil" Bakı- 2005.