Kinkan
| Kinkan | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Elmi təsnifat | ||||
|
Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: ???: Kinkan |
||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||
|
||||
| ||||
Kinkan (lat. Fortunella;[1] yap. キンカン) – sədokimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.[2]
Kinkan çox zaman Kumkvat da adlandırılır. Vətəni cənub-şərqi Çin və Hindçindir.
Etimologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Azərbaycan dilindəki kinkan sözü bu meyvənin yapon dilindəki adından gəlir (yap. キンカン; 金柑). Bu ad yapon kinkanı növü ilə bağlıdır və kinkan cinsinə yapon dilində həmçinin "kinkitsu" (yap. キンキツ; 金橘), yəni qızıl portağal deyilir. Bu ad yapon dilinə Çin dillərindən gəlib (çin. 金桔). Bir sıra dil (məs. ing. kumquats/cumquats və rus. кумкват) "kumkvat" sözünü həmin Çin herogiflərinin Kanton dilindəki oxunuşdan alıb (金 - gām 桔 - gwāt, yəni qızı portağal).[3][4]
Təsviri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Meyvə
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ölçüsünə görə sitrus meyvələrinin ən xırda meyvəlisidir. Portağala oxşayır, lakin diametri 2-3 sm, uzunluğu isə 2,5-4 sm-dir. Bir meyvənin kütləsi 12-15 qr olur. Forması yumru və ya ovaldır. Qabığı nazik, narıncı və ya qırmızı-narıncıdır. Ətirli, şirin və xoşagələn dadlıdır. Dadına görə portağalı xatırladır. Ən çox yayılmış sortlarından Naqami və Meiva göstərilə bilər.
Tərkibində 14,5% karbohidrat, o cümlədən 10,8% şəkər, 0,7% zülal, 0,3% yağ, 2,7% üzvi turşu, 0,6% minerallı maddə (o cümlədən 188 mq% kalium, 0,6 mq% dəmir), 38 mq% C vitamini, 0,09 mq% B1, 0,08 mq% B2, 0,21 mq% β-karotin vardır. 100 qr-ı 65 kkal və ya 272 kCoul enerji verir.[5]
Becərməsi və istehlakı
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kinkan bitkisinin mənşəyi Cənubi Çindən gəlir.[6][7] Onu qeyd edən, aşkar olunmuş, ən qədim Çin mənbələri XII əsrə aiddir.[8] O, əsrlər boyu Şərqi, Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyada becərilir.[9] Avropaya kinkan ilk dəfə London Bağbançılıq Cəmiyyəti üçün Robert Fortyun tərəfindən 1846-cı ildə gətirilmişdi.[10]
Növləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]| Şəkil | Elmi adı | Ümumi adı | Mənşəyi |
|---|---|---|---|
|
Citrus hindsii | Honq Konq kinkanı | Çin |
.jpg)
|
Citrus crassifolia | Meiva kinkanı | Çin, Yaponiya |
|
Citrus margarita | oval kinkan, Naqami kinkanı | Yaponiya |
|
Citrus japonica | yumuru kinkan, Marumi kinkanı, Morqani kinkanı | Çin, Yaponiya |
|
Citrus obovata | Szyansu kinkanı, Fukuşu kinkanı | Çin, Yaponiya |
|
Citrus swinglei | Malay kinkan | Malay yarımadası |
Hibridlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Kalamansi (mandarin x kinkan)
- Laymkvat (laym x kinkan)
- Oranjekvat (yapon mandarini x kinkan)
- Sitrumkvat (üçyarpaq ponsirus x kinkan)
- və s.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
- ↑ Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
- ↑ Сокольский И., Замятина Н. «Золотые плоды» / Кумкват или фортунелла? Arxivləşdirilib 2016-08-04 at the Wayback Machine, Статья в научно-популярном журнале «Наука и жизнь», № 2, 2009 г., ISSN 0028-1263, с. 126—134. С. 128.
- ↑ "Kumquat". Online Etymology Dictionary, Douglas Harper. 2020. 2020-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-20.
- ↑ "Əhmədov Ə-C.İ., Əliyev N.T. Meyvə və tərəvəzin əmtəəşünaslığı. Ali məktəb tələbələri üçün dərslik. Bakı, ADIU-nin nəşriyyatı, 2009" (PDF). 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-06-21.
- ↑ Julia F Morton. "Kumquat, Fortunella sp. Swingle; In: Fruits of Warm Climates, Miami, FL". NewCROP, New Crop Resource Online Program, Center for New Crops and Plant Products, Purdue University. 1987. 182–185. 26 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 January 2020.
- ↑ Citrofortunella microcarpa.pl?313479 Kinkan: GRIN saytında informasiya
- ↑ "Kumquat (Citrus japonica)" (PDF). Florida Gulf Coast University (ingilis). Florida. 2015. 2023-05-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-07-07.
- ↑ Experts from Dole Food Company; Experts from The Mayo Clinic; Experts from UCLA Center for H. Encyclopedia of Foods: A Guide to Healthy Nutrition. Elsevier. 2002. səh. 182. ISBN 9780080530871. 2023-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-07.
- ↑ "Robert Fortune". The Royal Parks. 29 April 2019. 19 May 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2023.
|
İkiləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |