دین‌شناسی تطبیقی

دین‌شناسی تطبیقی (به انگلیسی: Comparative study of religions) یا دین‌شناسی همسنجشی شاخه‌ای از مطالعات دین‌شناسی است که به صورت سیستماتیک به مقایسه عقاید و آداب دین‌های مختلف جهان می‌پردازد. مطالعه‌ی این رشته به فهم بهتر و عمیق‌تر پایه‌های فلسفی ادیان مانند اخلاقیات، متافیزیک، طبیعت و انواع رستگاری کمک می‌کند. از دیگر مسائل مورد توجه این رشته، می‌توان به بررسی و مقایسه ریشه‌ها و تشابهاتی که در میان ادیان مختلف در سرتاسر جهان اشاره کرد. مطالعه‌ی این رشته، فهم بهتر و دقیق‌تری از باورها و آداب دینی در مورد مفاهیمی مانند تقدس، نومینوس، معنویت و الوهیت برای انسان به ارمغان می‌آورد.

به طور معمول، در رشته دین‌شناسی تطبیقی، ادیان بر اساس گسترده‌ی جغرافیایی باورمندانشان، به دسته‌های ادیان خاورمیانه‌ای (که شامل ادیان ابراهیمی و ادیان ایرانی می‌شوند)، ادیان هندی و ادیان شرق آسیایی، ادیان آفریقایی، ادیان آمریکایی، ادیان استرالیایی و ادیان هلنیستی-یونانی باستان تقسیم می‌شوند.

تاریخچه

ابوریحان بیرونی (۳ ذیحجه ۳۶۲ – بعد از سال ۴۴۲ ه‍.ق) و ابن حزم (رمضان ۳۸۴ –۲۲ شعبان ۴۵۶ قمری)، که هر دو در دوران طلایی اسلام زیست می‌کردند، به عنوان «پدران دین‌شناسی تطبیقی» شناخته می‌شوند. آن‌ها با مطالعه تکثر و تنوعی که در ادیان وجود دارد، تاثیر شگرفی بر رشته‌های الهیات و فلسفه گذاشتند. ابوریحان ریحان بیرونی ایده‌ی خودش درباره‌ی تاریخ را در کتاب مشهورش، الآثار الباقية عن القرون الخالية (به فارسی: آثار باقی‌مانده از قرون گذشته) تشریح می‌کند؛ این کتاب توسط ادوارد زاخائو در قرن نوزدهم به انگلیسی ترجمه شد. این کتاب مطالعه‌ای تطبیقی از تقویم‌ها در فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف است. این کتاب همچنین شامل اطلاعات ریاضیاتی، نجومی و تاریخی بوده و به کاوش‌هایی درباره‌ی سنن و باورهای مذهبی و دینی ملل مختلف می‌پردازد.

در قرن نوردهم،‌ گرایش قدرتمندی در میان دانشمندان و متخصصین علوم اجتماعی مبنی بر مطالعه ادیان «ابتدایی» به وجود آمد. این گرایش به واسطه آثاری که ماکس مولر، ادوارد بارنت تایلور، ویلیام رابرسون اسمیت، جیمز جورج فریزر، امیل دورکیم، ماکس وبر و رودلف اوتو تالیف کردند، شکل گرفت. نیکولاس دلانگ، استاد مطالعات عبری و یهودیت در دانشگاه کمبریج می‌گوید:

رشته‌ی مطالعات تطبیقی ادیان، رشته‌ای آکادمیک است که در دانشکده‌های الهیات مسیحی رشد و پرورش یافته است؛ و به همین دلیل هر آن می‌تواند به ورطه‌ای بیافتد که تمام پدیده‌های مختلف‌الشکل را به نوعی دست‌‌وپا بسته و با الگویی مسیحی بفهمد و تاویل کند. و البته در اینجا مشکل صرفا این نیست که دیگر ادیان مسائل کلیدی‌ای که در مسیحیت به آن‌ها پرداخته می‌شود را نادیده می‌انگارند، بلکه این هم هست که این ادیان احتمالا تعریف متفاوتی از خودشان به مثابه دین نسبت به تعریفی که مسیحیت از خودش به مثابه دین دارد، داشته باشند.

بودیسم و ادیان سنتی چین، مثال‌هایی هستند که می‌توانند فهم این گفتار را آسان‌تر کنند. این دو گروه ادیان در طول تاریخ خود را غیر قابل جمع با یکدیگر ندانسته‌اند و با ترکیب شدن با یکدیگر ادیان دیگری مانند بوداگرایی پاک‌بوم را شکل داده‌اند. این مثال نشان می‌دهد که انگاره‌های غربی از پدیده‌ی دین چقدر می‌تواند با انگاره‌هایی که دیگر جوامع از دین دارند، متفاوت باشد؛ انگاره‌ی غربی، برخلاف مثال ذکر شده، باورمندی به یک نظام اعتقادی را مانعةالجمع با باورمندی به دیگر نظام‌های اعتقادی می‌داند.

هندوئیسم و بودیسم، در رستگاری‌شناسی‌شان، مثال‌های دیگری برای فهم این موضوع هستند. مطالعات تطبیقی ادیان، با این پیش‌فرض ادیان مختلف را مطالعه می‌کند که گویی رستگاری لزوما در زندگی پس از مرگ حاصل می‌شود؛ این در حالی است که ادیانی مانند هندوئیسم و بودیسم لزوما این تعریف از رستگاری را نمی‌پذیرند. در عوض، هندوئیسم و شاخه‌ی خاصی از بودیسم به نام ترواده‌، هر دو معقتدند که رستگاری، نه با زندگی ابدی پس از مرگ، بلکه زمانی حاصل می‌شود که انسان از وجود دنیوی خود فرا رفته و از چرخه‌ی تناسخ خارج شود.

جستارهای وابسته

• اسطوره‌شناسی تطبیقی
• شمول‌گرایی
• گفتگوی میان‌دینی
• فهرست نام دین‌ها
• پان بابلیسم
• کتاب آسمانی
• الگوگرایی
• پلورالیسم دینی

منابع

• اسرائیل
• ایالات متحده آمریکا
• لتونی
• ژاپن
• جمهوری چک

کتاب ها

۱- جستارهایی در دین‌شناسی تطبیقی، مؤلف: سیداحمد اشرفی

۲- دین‌شناسی تطبیقی و عرفان، مؤلف: دکتر همایون همتی، انتشارات آوای نور، ۱۳۷۵.

۳- درآمدی بر شناخت دانش ادیان، نویسندگان: میرچاالیاده، نینیان اسمارت، پاریندر و دیگران، مترجم: دکتر همایون همتی، انتشارات نقش جهان، ۱۳۸۰.

۴- شناخت دانش الهیات، مؤلف: دکتر همایون همتی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۴.

۵- درآمدی بر دانش فلسفه دین، مؤلف: دکتر همایون همتی، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۶.