धालो
धालो हो गोंयच्या लोकवेदाचें एक मुखेल आंग. हातूंत गोंयची लोकजीण दिश्टी पडटा. गोंयच्या लोकनाचांतलो एक म्ह्त्वाचो नाच म्ह्ळ्यार धालो. तशेच धालो हो एक नृत्योत्सव. धालो मुळांत राधा गितां आसुंये. राधा-लाधा-धाला-धालो असो बदल जावन हें नांव प्रचारांत आयलां आसतलें असो एक समज आसा. मुळांत ही गितां राधा-कृष्ण विशयाकूच धरून आसतालीं. मुखार तातूंत थळाव्या देवदेवतांच्या गितांची भर पडली आनी काळांतरांत तांकांच म्हत्व येवन मूळ राधा कृष्ण गितांक दुय्यम स्थान मेळ्ळें. हो नाच बायलांचे जिणेंत उमेद हाडपी उत्सव. धालो हो नृत्योत्सव मुखेलपणान गावडी, नायक, देसाय, पागी ह्या जातींच्या बायलांनी मनयिल्लो मेळटा, पूण कांय गांवांनी भट-बामण सोडून गांवगाडया कडेन संबंदीत हेर जातीच्यो बायलों तातूंत वांटेकार जातात. गोंयांत क्रिस्तांव समाजा मदींय धालो उत्सव मेळटा. जो सादारणपणान ऑक्टोंबर-नोव्हेंबर ह्या म्हयन्यांत मनयतात. गोंयाशिवाय धालो कर्नाटक आनी महाराष्ट्रांतल्या कोंकणी वाठारांतूय खेळटात. धालो पौष म्हयन्यांत खेळटात. पुनव धरून कृष्ण पक्षांतले सश्टी मेरेन हो नाच चलता. शितळ थंड वातावरण आनी चान्न्याचो सांगांत बायलांच्या उमेदीक वेगळोच रंग दिता. धालो खेळपाची खाशेली सुवात आसता. ते सुवातेक मांड म्हणटात. कांय कडेन तुळशी वृंदावना मुखार आंगणांत, देवळाच्या प्राकारांत वा कांय वाठांरानी शेणान सारयिल्ल्या खळ्यार धालो खेळटात.[1]
धालो खेळपा फाटली उद्दिश्टां
[बदल]पुर्विल्ल्या काळार बायलांक फावो तशीं मेकळीक नाशिल्ली. तांकां आपणाक जाय तशें वागपाक, केन्नाय खंय सरूय येवपा वचपाक, आपणाली उमेद प्रगटावपाक सोपेंपणी मेळनासलें. देखून धालो सारकिल्लो लोकनाच तांचे जिणेंत खूब म्हत्वाचो आसा. मांडाची सासाय जागोवप, वाड्याचें नांव तिगोवन दवरप, वाऱ्या सुत्राक थंडावप, एकचारान खोस मनोवप, तेच परीन आदीं बायलांक दीस भर घरांत, शेतांत काम करून पुरो जातालें, तांच्या मनांक थाकाय दिवपाक तशेंच दिसपट्टया राटावळींतल्यान थोडो वेळ स्वताक खातीर मेळचो म्हूण घडये धालो सारकिल्लो नाच निर्माण जाला आसुंये. तशेंच बायलांक आदीं कांयच व्हडलेशें मनोरंजन नाशिल्लें. तेन्ना धालो सारकिल्ल्या नाचा वरवीं तांचें मनोरंजन जावपाक लागलें. तेच भशेन धालो हो नाच गोंयचें वेगळेपण, संस्कृती, दायज तिगोवपाचे आनी आमकां आमचें मातये कडेन जोडून दवरपाचें काम करता. [2]
धालो खेळपाची रीत
[बदल]धालो खेळपाक वाड्यांतल्यो सवाशीण बायलो तशेंच आंकवार चेडवां एकठांय जातात. दादल्यांक मांडार प्रवेश नासता. तर विधवा बायलो थंय जमतात पूण नाचांत तीं वाटेंकार जावंक शकनात. कांय जाणट्यो विधवा बायलो फकत मार्गदर्शन करपाक जमिल्ल्यो आसतात. धालो खेळपी बायलो सुंदर कापड न्हेसून, श्रृंगारून, माथ्यांत वेगवेगळ्या फुलांच्यो आटयो माळून मांडार जमतात. तांचो हो भेस पळोवपा सारको आसता. आंकवार चेडवां बी सोबीत न्हेसून आयिल्ली आसता. दर गांवां प्रमाण धालो खेळपाच्यो वेगवेगळ्यो राती आसूं येतात. कांय कडेन तीन, पांच, सात, णव, इकरा वा पंदरा अश्यो धालांच्यो राती आसतात. बुधवार वा आयतार असो खंयचोय एक दीस पळोवन धालो खेळपाक सुरू करतात वा मांडांक उबीं रावतात अशेंय म्हणटात. धालाची सुरवात तशेंच शेवट करपाचे विधीचो अधिकार वाडयावयल्या परंपरेन थारायिल्ल्या घराब्यांकूच आसता. जाल्यार कांय कडेन गांवचो पुर्वज विधीक सुरवात करता. सगळ्यांत पयलीं पाटार दिवली पेटोवन दवरता. कुशीक नाल्ल, तांदळाची तळी दवरता. तशेंच हें विधीक लागपी कांय सामग्री आसता. जशें पान विडो, तीळ, गंध, काजळ, गोड, केळी हें सगळें एका ताटांत दवरता आनी सगळ्यांचे वतीन देवाक गाराणे घालता. ह्या वेळार तो मांडाच्या पुरसाक, वनदेवतेक आनी खुटये-मटये मायेक होरायता. गांवच्या लोकांचे बरें जांवचें अशें मागता. जमिल्ल्यो बायलो ’हय सायबा’ म्हणटात. एकामेकांक हळद कुंकूम लायतात. उपरांत धालो खेळपाक सुरवात जाता. बायलो एकामेका सामकार तोंड करून दोन ओळी करून उबीं रावतात. ह्या रांकांक’फांती’म्हणटात. फातयेंत उब्यो राविल्ल्यो बायलो एकामेकांच्या कमरा भोंवतणीं हात घालतात. उपरांत गीत सुरू जाता. एक रांक धालाच्या पदांचे एक चरण म्हणीत मुखार पावलां मारून कमर बागयता आनी तशेंच चरण पुराय करीत आपल्या जाग्यार येवन रावता. दुसरी रांक मागीर पदांचो दुसरो चरण म्हणीत तेंच तरेन मुखार येवन बागवून फाटी वतात.[3] धालाची सुरवात’श्री धालो’ह्या उतरान जाता. ह्या वेळार म्हणटात तें पद अशें आसा-
श्री धालो गे धालो धालांनी खेळूं
येयात गे धालो धालांनी खेळूं येयात
रथा तुज्यो दांडयो साडेतीनशें गुडयो
रथांत कोण देव बसे गे
रथांत बसली शांतादर्गा माया
जेन्ना लोका दिसे,खेळूंक आयल्या मांडार गे
केन्ना केन्ना धालांची गती जलद आसता.जशें-
खंय गेलो म्हजो कवडुलो
हांगा आशिल्लो कवडुलो
येयात गो रंबानो, झंपांनी खेळुया
आयली गे, आयली गे रंबाबाई
रंबानी, फुगडी घाल घडाडी...
करून ताळ्यांच्या धेंक्यार फुगडी खेळटात. उपरांत ल्हान आंकवार चलयांचेर भार येता. ताका अवसर अशें म्हणटात. हो रंभाचो अवसर आसता. तांकां भावार्थी लोक आपले प्रस्न विचारतात. इल्याशा भुरग्यां सागिल्ल्यो जापो आयकून जमिल्ले लोक अजापतात. भार आयिल्ल्या भुरग्याची नाल्ल दिवन होंट भरल्या उपरांत तीं निवळटात. तशेंच खूब खेळ जातात, सवंगां, भोगावळी जातकूच हळद कुंकूम करतात. बायलो पदांच्या आधारान आपल्या घोवाचें नांव घेतात.देखीक-
काळीं चोळीं मिरयां येदी गांठ
जिवार हळद कुकमाचो थाट
तशेच आंकवार चेडवाय बीं फकाणांनी नांवां घेतात.
धालाचो शेवट
[बदल]धालाची निमाणी रात चड म्हत्वाची. हें रातीक जागरण करपाक जाय ना जाल्यार कितें तरी वायट जाता असो समज आसा. निमाणें रातीक देवचारांक सोरो-रोंट दवरतात. तरेकवार फुगडयो, पाती, झिम्मा, कचे, फेर फुगडी, फालां, तर कांय कडेन रथ नाचयतात, नाटकुली करतात, आनी हेर गितां गायतात. फांतोडेर कळस दवरप आसता, मांड खेळटात आनी फुगडी म्हणटात. मांडार शेण सारोवन जातकूच वा शेणा शिताडो घालतकच धालो सोंपता त्या वेळार हें गीत म्हणटात-
पयली रांक-धालांच्या माथ्यार फुलांचो झेलो
आयच्यान धालो सोंपलो गे
दुसरी रांक-गडां गड्यो
मोडा मोड्यो
अशें म्हणीत बायलांच्यो फांतयो हेंवटेच्यान तेंवटेन वतात आनी फांतयो मोडटात. मांडा भोंवतणी चारू वा खिचडी शिंपडटात. मांडार जमिल्ल्याक नाल्लाची शिर्नी आनी गोड वा कांय जाणां खिचडी खावपाक दितात आनी धालो सोंपता.[4]
धालांत आयिल्लो बदल
[बदल]हालीं तेंपार धालांत जायतें बदल जाल्यात. मराठी तशेंच हिंदी सिनेमा गितांचो धालो गितांचेर प्रभाव पडला. आदी धालो खेळपी बायलो कापडूच न्हेसतालीं. पूण बदलत्या काळाक लागून चडशें कडेन बायलो साडी न्हेसतात वा फकत धालाचे निमाणे रातीक कापड न्हेसतात. कांय वाडयांनी जीं बायलां धालांक येनात तांकां 50 वा 100 रूपया असो अर्थदंड फारीक करचो पडटा. तशेंच हो लोकनाच तिगोवन दवरपाक गोंय सरकारान कांय पावलां उखल्यात. जशें धालांच्यो स्पर्धा आयोजीत करता. हाका लागून नवी पिळगी धालाची गितां शिकूंक पावल्यात. तशेंच धालो खेळपी बायलां कापड,साडी दिता.