Զիմպապուէ

Զիմպապուէ
Զիմբաբվեի դրոշ?	Զինանշանը
;	;
Կը ներառնէ	Բուլավայո?, Հարարե?, Manicaland?, Mashonaland Central Province?, Mashonaland East Province?, Mashonaland West Province?, Masvingo?, Matabeleland North Province?, Հարավային Մատաբելելենդ? եւ Midlands Province?
Պետական լեզու	անգլերէն-1">[1], շոնա?-1">[1], հյուսիսային նդեբելե?-1">[1], Chewa?-1">[1], Barwe?-1">[1], Kalanga?-1">[1], Khoisan?-1">[1], Ndau?-1">[1], տսոնգա?-1">[1], Zimbabwe Sign Language?-1">[1], սեսոթո?-1">[1], chitonga?-1">[1], տսվանա?-1">[1], վենդա?-1">[1], կոսա?-1">[1] եւ Nambya?-1">[1]
Մայրաքաղաք	Հարարե?
Օրէնսդիր մարմին	Parliament of Zimbabwe?
Երկրի ղեկավար	Էմերսըն Մնանկակուա
Կառավարութեան ղեկավար	Էմերսըն Մնանկակուա
Ազգաբնակչութիւն	15 178 979 մարդ (2022)-2">[2]
Օրհներգ	National Anthem of Zimbabwe?
Կարգախօս	Unity, Freedom, Work, Unitat, llibertat, treball եւ Undeb, Rhyddid, Gwaith
Հիմնադրուած է	18 Ապրիլ 1980 թ.
Արժոյթ	ԱՄՆ դոլար?, Ֆունտ ստերլինգ?, Ավստրալիական դոլար?, Եւրօ, հարավաֆրիկյան ռանդ?, Իեն?, ռենմինբի? եւ Հնդկական ռուփի?
Ժամային համակարգ	UTC+2 եւ Africa/Harare?-3">[3]
Հեռաձայնային համակարգ	+263
Համացանցի յղում	.zw?
Մարդկային ներուժի զարգացման թիւ	0,593-4">[4]
	zim.gov.zw/index.php/

Զիմպապուէ (պաշտօնապէս՝ Զիմպապուէի Հանրապետութիւն անգլերէն՝ Republic of Zimbabwe, մինչեւ 1980 թուականը՝ Հարաւային Ռոտեզիա)՝ Ափրիկէի հարաւին գտնուող երկիր: Բրիտանական համագործակցութեան անդամ է։
Ունէ տասնչորս պաշտօնական լեզու, որոնցմէ է անգլերէնը: Կը գտնուի Զամպեզի եւ Լիմփոփոյ գետերուն միջեւ:

Ստուգաբանութիւն

«Զիմպապուէ» անունը կը ծագէ երկրի հարաւ-արեւելեան մասին եղած հնագոյն աւերուած քաղաքի շոնայերէն անունէն: Աղբիւրներէն շատեր կը համարեն, որ անունը կը սերէ «ծիմպա-ծա-մապուէ»-էն, որ կը նշանակէ՝ քարեայ մեծ տուներ:^[5]^[6]^[7]
Զիմպապուէն պաշտօնապէս յայտնի եղած է Հարաւային Ռոտեզիա (1898), Ռոտեզիա (1965) եւ Զիմպապուէ Ռոտեզիա (1979) անուններով՝: Զիմպապուէ անունն առաջին անգամ յիշատակուած է 1960-էն սեւ ազգայնական Մայքըլ Մաուէմային (անգլերէն՝ Michael Mawema) կողմէ: «Ռոտեզիա» (անգլերէն՝ Rhodesia) եզրը ծագած է 19^րդ դարու առաջին գաղութարար Սէսիլ Ճոն Ռոուտսի (անգլերէն՝ Cecil Rhodes) մականունէն:^[8]

Աշխարհագրական Տուեալներ

Զիմպապուէն Ափրիկէի հարաւի փակ երկիր է կը գտնուի 15^րդ ու 23-րդ հարաւային զուգահեռականներուն եւ 25^րդ ու 34-րդ արեւելեան միջօրէականներուն միջեւ: Սահմանակից է հարաւէն Հարաւային Ափրիկէին, արեւմուտքէն եւ հարաւ-արեւմուտքեն՝ Պոթսուանային, հիւսիս-արեւմուտքէն՝ Զամպիոյ եւ Մոզամպիքին՝ արեւելքէն եւ հիւսիս-արեւելքէն: Անոր հիւսիս արեւմտեան անկիւնը 150 մեթրի վրայ է Նամիպիայէն, համարեայ թէ ձեւաւորելով չորս երկիրներու հատման կէտ: Երկրին տարածքի մեծ մասը բարձրադիր է, տեղադրուած է 1 000-էն մինչեւ 1 600 մ բարձրութեան հարաւ-արեւմուտքէն դէպի հիւսիս ձգուող կեդրոնական Մաթապելէ եւ Մաշոնա սարաւանդներուն վրայ: Երկրի ծայր արեւելքը լեռնային է, ամէնաբարձր 2 592 մ բարձրութեան Նեանկանի լեռնագագաթով:
Տարածքի մօտաւորապէս 20%-ը 900 մեթրէն ցածրադիր է: Երկրի ծայր հիւսիս-արեւելքին կը գտնուի եւ Զամպեզի գետի մաս կը կազմէ աշխարհի ամէնամեծ եւ տեսարժան ջրվէժներէն մեկը՝ Վիքթորիա ջրվէժը: Խոշոր գետերն են Զամպեզին եւ Լիմփոփոն։
Զիպապուէն ունի արեւադարձային քլիմա: Կեդրոնական բարձրավանդակին որոշ մասերուն բնորոշ են ձմեռուայ սառնամանիքները: Անձրեւային սեզոնը հիմնականին կը տեւէ Հոկտեմբերէն մինչեւ Մարտը: Պարբերաբար կը պատահեն երաշտներ, վերջինը եղած է 2015-ի սկիզբին եւ տեւած է մինչեւ 2016-ը:^[9]

Կենդանական եւ Բուսական

Ազգային զբոսայգիներ

Հուանկէ
(անգլերէն՝ Hwange National Park)

Կոնարեժու
(անգլերէն՝ Gonarezhou National Park)

Երկրի մեծ մասը կը զբաղեցնեն սաւաննաները, թէեւ արեւելեան խոնաւ սարաւանդներուն վրայ կը տիրապետէն արեւադարծային մշտադալար անտառները: Յաճախ հանդիպող ծառատեսակներէն են թեքիները, մահոկանին, վիթխարի թզենիներու հազւագիւտ տեսակները:
Ցածրադիր գոտիներուն տարածուած են ջերմասէր ծառերը եւ մեծ տարածում ունեն պաոպապները:
Զիմպապուէի տարածքին հնարաւոր է գտնել 350 տեսակի կաթնասուններ: Կան նաեւ մեծ քանակութեան օձեր ու մողեսներ, 500-էն աւելի թռչնա- եւ 131 ձկնատեսակներ:

Պատմութիւն

20^րդ 80-ական թուականներէն Զիմպապուէն կը գտնուէր Մեծ Բրիտանիոյյի տիրապետութեան տակ։ 1895 թուականէն կոչուած է եղած Հարաւային Ռոտեզիա (գաղութային զաւթման կազմակերպիչ Ճոն Ռոտսի անունով), ապա՝ 1953-էն մինչեւ 1963 թուականը եղած է Ռոտեզիաներու եւ Նեասալենտի Դաշնութեան կազմին մէջ։ 1970 թուականին անկախութիւն ձեռք բերելէն ետք կոչուեցաւ Ռոտեզիոյ Հանրապետութիւն, 1980 թուականի Փետրուարէն՝ Զիմպապուէի Հանրապետութիւն։

Պետութեան Կառուցուածքը

Զիմպապուէն կառավարման նախագահական համակարգով հանրապետութիւն է: Կիսանախագահական համակարգը վերացուած է 2013-ի հանրաքուէով: Ռապըրթ Մուկապէի Զիմպապուէի Ափրիկէական Ազգային Միութիւն-Ազգային Ճակատը (ԶԱԱՄ-ԱՃ) գերակշռող քաղաքական կուսակցութիւնը եղած է անկախութենէ ի վեր:^[10]
ԶԱԱՄ-ը յաղթած է բոլոր ընտրութիւնները, 1990-ին Էտկար Թեքերէի Զիմպապուէի Միացեալ Շարժումը ստացած է ձայներու 20%-ը:^[11] 1995-ի խորհրդարանական ընտրութիւններուն ընդդիմադիր կուսակցութիւնները, ներառեալ ԶՄՇ-ը պոյքոթեցին ընտրութիւնները:^[12] 2000-ին վերադառնալով ընտրութիւններուն, ընդդիմադիրները խորհրդարանէն ներս ստացան 57 տեղ, որն ընդամենը ԶԱԱՄ-էն հինգով էր պակաս: Նախագահական ընտրութիւնները կրկին անցկացաուած են 2002-ին, ուղեկցուելով կեղծիքներով, ահաբեկումներով եւ խարդախումներով:^[13] 2008-ի 30 Մարտին կայացած ընտրութիւններուն արդյունքները եղած էին ընդդիմութեան առաջնորդ Մորկան Ցուանկիրաիի օգտին: Այս արդիւնքները չեղեալ արուեցին հաստատելով Մուկապէի կառավարութեան կողմէն կատարուած ընտրակեղծիքները:^[14]^[15]

Բնակչութեան Կազմը

Զիմպապուէի ամբողջ բնակչութիւնը 12.97 միլիոն է: Համաձայն ՄԱԿ-ի Առողջապահութեան Համաշխարհային Կազմակերպութեան տղամարդոց կեանքին տեւողութիւնը 56 տարի է, կիներունը՝ 60 (2012).^[16]^[17] Զիմպապուէին մէջ ՁԻԱՀ/ՄԻԱՎ-ով վարակուածութեան աստիճանը 15-49 տարեկաններուն համար 2009-ին գնահատուած է 14% :^[18] ԻՒՆԷՍՔՕ-ն զեկուցած է, որ յղի կիներու շրջանին վայրըսակիրներու քանակը 2002-ի 26%-էն իջած է 2004-ի 21%:^[19]

Զիմպապուէացիներու 85%-ը քրիստոնեայ է, բնակչութեան 62%-ը կաոնաւոր կը մասնակցէ կրօնական ծեսերուն:^[20]
Բնակչութեան մեծմասնությւնը կը կազմեն շոնաները՝ 70%, նտեպելէները կը կազմեն 20%-ը:^[21]^[22] Նտեպելէները 19^րդ դարուն զուլուներէն առանձնացած եւ այլ ցեղերուն միախառնուած են: Մինչեւ մեկ միլիոն նտեպելէներ հեռացած են երկիրէն վերջին հինգ տարիներուն, հիմնականը՝ դէպի Հարաւային Ափրիկէ: Պանթուներու այլ խումբերը կը կազմեն 2-էն 5%-ը՝ վենտաներ, թոնկաներ, շանկաաններ, քալանկաներ, սոթոներ, նտաուներ, թսուանաներ:
Ազգային փոքրամասնութիւնները, որոնցմէ են նաեւ ճերմակները, կը կազմեն բնակչութեան 1%-էն պակասը: Ճերմակ զիմպապուէացիները հիմնականը ունեն բրիտանական ծագում, կան նաեւ յոյներ, փորթուկալցիներ, ֆրանսացիներ: Անոնց առաւելագոյն թիւը եղած է 1975-ին՝ 278 000, որը կը կազմեր բնակչութեան 4.3%-ը ^[23] 199-ին հասած էր 120 000-ի, 2002-ին կը կազմեր 50 000-էն պակաս: 2012-ին ճերմակներու քանակը գնահատուած է 28 782՝ բնակչութեան մօտաւորապէս 0.22%-ը, որը 1975-ին եղածի մեկ տասներորդն է: Առաւել մեծ արտագաղթը եղած է դէպի Միացեալ թագաւորութիւն, Հարաւային Ափրիկէ, Պոթսուանա, Զամպիա, Քանատա եւ Աւստրալիա: Գունաւորները կը կազմեն բնակչութեան 0.5%, որոնք հիմնականին հնդիկներ եւ չինացիներ են:
Հայերուն թիւը կը հասնէ երեսունի^[24]: Հիմնականին կը զբաղին առողջապահութեան ոլորտին մէջ:

Բնակչութիւն

Բնակչութեան 1960-2022 թուականների վիճակագրություն

Տարի	Բնակչութիւն
1960	3 752 390 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1961	3 876 638 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1962	4 006 261 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1963	4 140 802 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1964	4 279 559 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1965	4 422 129 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1966	4 568 317 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1967	4 718 609 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1968	4 874 109 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1969	5 036 316 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1970	5 206 305 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1971	5 385 328 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1972	5 573 282 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1973	5 768 337 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}

Տարի	Բնակչութիւն
1974	5 967 819 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1975	6 170 266 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1976	6 373 946 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1977	6 580 696 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1978	6 796 863 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1979	7 031 084 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1980	7 289 069 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1981	7 572 129 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1982	7 876 786 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1983	8 197 858 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1984	8 527 836 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1985	8 860 331 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1986	9 193 889 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1987	9 527 192 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}

Տարի	Բնակչութիւն
1988	9 854 098 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1989	10 167 392 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1990	10 461 782 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1991	10 733 048 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1992	10 981 267 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1993	11 210 802 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1994	11 428 655 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1995	11 639 364 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1996	11 846 110 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1997	12 045 813 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1998	12 229 500 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
1999	12 384 727 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2000	12 503 652 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2001	12 586 763 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}

Տարի	Բնակչութիւն
2002	12 640 922 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2003	12 673 103 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2004	12 693 047 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2005	12 710 589 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2006	12 724 308 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2007	12 740 160 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2008	12 784 041 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2009	12 888 918 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2010	13 076 978 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2011	13 358 738 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2012	13 724 317 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2013	14 149 648 մարդ	^{Համաշխարհային_բանկի_տվյալների_բազա_—_[[:d:Q7164\|Համաշխարհային_Դրամատուն]].-25">[25]}
2022	15 178 979 մարդ	^{[https://zimbabwe.opendataforafrica.org/anjlptc/2022-population-housing-census-preliminary_մարդահամար]-2">[2]}

Պատկերասրահ

Ծանօթագրութիւններ

↑ ^{6_//_''(unspecified_title)''}

_1-0">1,00 ^{6_//_''(unspecified_title)''}

_1-1">1,01 ^{6_//_''(unspecified_title)''}

_1-2">1,02 ^{6_//_''(unspecified_title)''}

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q7755"_data-entity-id="Q2654805">6_//_''(unspecified_title)''<span_class="wef_low_priority_links"></span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2654805"></a></div>-1] {6_//_''(unspecified_title)''}

6_//_''(unspecified_title)''

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]