Bahodir Musametov

Disiplinler arası çalışmaların daha da yoğunlaştığı bu dönemde bilimlerin sınırlarını, ilkelerini ve diğer bilimler ile ne ölçüde bir bağlantıya sahip olabileceğini dakikleştirmek daha elzem hale gelmiştir. Bu bağlamda hem Yunan felsefe geleneğinde hem de İslam düşüncesinde bilimlerin tasnifinin, aralarındaki geçişi engelleyecek şekilde kurgulandığı söylemek mümkündür. Bu eserde bilimlerin sınırlarına dair Aristoteles ile başlayan ve İslam filozofları tarafından tevarüs edinen ilkeler bilimsel bir bakış açısıyla incelenmektedir.
Bu çalışma vesilesiyle felsefî bir zeminde bilimlerde kullanılan burhanların konumunu ve burhanların bir bilimden başka bir bilime taşındığı durumda ne tür sorunlarla karşılaşacağını, İslam filozoflarının düşünceleri bağlamında görmek mümkündür. Meselenin daha net anlaşılması için yazar, o dönemde yaygın olan problematik örnekleri gündeme getirmektedir. Dolayısıyla o dönemdeki tıp, geometri ve canlı bilimi gibi bilimlere dair tasavvur, kapsamlı ve ayrıntılı bir şekilde sunulmuştur.
En temelde bu çalışma, İslam düşünce geleneğindeki bilimlerin teşekkülü; bilimler arası geçişte dikkat edilen kurallar; bu hususlara dair teorilerin imkânları ve dayanakları gibi meselelere bilimsel ve tarihsel anlamda ışık tutmaktadır.

Nowadays, when interdisciplinary studies became more intense, it became more essential to punctuate the boundaries and principles of sciences and to what extent they can have a relation with each other in classical period. So, the classification of sciences in both the Greek philosophical tradition and Islamic thought was constructed in a way that prevented illicit transition between them. In this work, the principles that started with Aristotle on the boundaries of sciences and inherited by Islamic philosophers are examined from a scientific point of view.
By present study, it can be seen on a philosophical ground, the state of the demonstrations used in sciences and what kind of problems they will encounter when they are transferred from one science to another, in the context of the thoughts of Islamic philosophers. For a clearer understanding of the issue, the author brings up the problematic examples that were common at that time. Therefore, the description of sciences such as medicine, geometry and the science of animals of that time is presented comprehensively and in detail.
Mainly, the book sheds light on such issues as the formation of sciences in the tradition of Islamic thought, the rules which should be kept in the transition between sciences, the possibilities and foundations of theories on these issues in a scientific and historical sense.

The book contains a study of two waqf documents in Persian that belonged to the descendants of Ismāʻīl ibn Aḥmad Sāmānī in Bukhārā. The first one, dated 931/1524-25, is kept in the manuscript collection of the Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences in Tashkent/Uzbekistan under No. 527a and is conventionally called "Waqfnāma-i Ismāʻīl Sāmānī". The document, consisting of 460 lines, deals with some villages of the Bukhārā region, which Ismāʻīl Sāmānī left to his descendants as waqf possessions, however the main part of the text is occupied by the history of the Sāmānids. The second document, called "Waqfiya-i Awlād-i Pādishāh-i Ismāʻīl Sāmānī" (“Waqf Document of the Descendants of Pādishāh Ismāʻīl Sāmānī”) is kept in the collection No. 323 of the Central State Archive of the Republic of Uzbekistan under No. 758/6-7. This document, consisting of 98 lines, deals with the conversion to the waqf of the lands around the Sāmjān Canal in the Bukhārā region for the benefit of the descendants of Ismāʻīl Sāmānī. Unlike doc. No. 527a, it describes the exact boundaries of all lands, villages and localities converted to waqf. It is assumed that some of the data in these two documents goes back to a text that has not come down to us in the original, compiled in the 10th century in Arabic. The present study contains the edition and translation of these two documents, and commentaries on them.

In the middle of the 20th century the texts of two waqf documents, drawn up in the 11th century in Arabic in Samarḳand, were discovered, which are of great significance for studying the history and culture of Central Asia of the Ḳarakhanid period. One of them was drawn up for madrasa, and the second for the hospital in Samarḳand, which were donated for public use as a charitable donation by the Ḳarakhanid ruler of Samarḳand Ṭamghādj Bughrā Khān (ruled in 444-460/1052-1068) in the month of Radjab 458/June 1066. The originals of these two documents have not reached us, but their text was included in some works on jurisprudence by medieval jurists. Many manuscripts of these works, containing copies of these two documents, are kept in various manuscript collections of the world. In the Shāh-i Zinda complex at the Afrāsiyāb settlement in Samarḳand, the remains of a monumental building were excavated, which were identified with the madrasa of Ṭamghādj Bughrā Khān. The present book consists of a critical edition of two waqf documents of Ṭamghādj Bughrā Khān, a Russian translation and a detailed historical-geographical and archaeological-topographic commentary with the involvement of data from archaeological and toponymical studies.

Ушбу мақолада Ибн Синонинг фалсафий асарларида исботни бир фандан бошқа фанга ташиш (нақл ул-бурҳон) масаласи ўрганилган. Aристотел бурҳонни бир жинсдан бошқасига ташишни тақиқлаб, ҳар бир фаннинг чегараларини алоҳида қатъий белгилайди. Шу тариқа у илмий тадқиқот усулларининг асосини шакллантиришга ҳаракат қилади. Ибн Сино бурҳоннинг илмлараро рухсат ва ман этилиши ҳолатини изоҳлар экан, умуман олганда, Aристотел фикрларини қўллаб-қувватлайди. Ибн Сино ҳам Aристотел каби барча фанлар ўз бўлинмаларида ва бир-бирларидан мустақил ҳолда сақланиши керак, деган фикрда. Чунки у ҳамма нарсани бир бутунликда тушуниш ва ҳамма нарсани бир-бирига айлантиришга уриниш ўша бўлинмали фанларнинг ривожланишига тўсқинлик қилишидан хавотир олади. “Зотийлик” тушунчасига асосланган бу тақиқ бурҳоний қиёснинг қисмлари бўлган термин ва муқаддамаларни ораларида биронта бўшлиқ қолдирмайдиган даражада бир-бири билан мустаҳкам боғламоқда эди. Дарҳақиқат, Aристотелнинг фанлар чегарасини белгилашдан асосий мақсади назарий асосни шакллантириш орқали илмий тадқиқотларнинг барқарорлигини таъминлашдан иборат эди. Бироқ барча фанларни алоҳида бўлинмаларга киритиб, илм-фан тараққиёти ҳақида гапириш мумкин эмас эди. Шу сабабли, мантиқ тамойилларига асосланиб, фанлар ўртасида бири борлик бурҳони, иккинчиси сабаб бурҳонини берувчи икки томонлама муносабат ўрнатилди ва натижада пайдо бўлган иерархия маълум даражада кутилган вазифанинг бажарилишини таъминлади. Айланасимон яралар масаласи Aристотелнинг бурҳон тизимининг мукаммаллиги борасида шубҳа уйғотди. Бу ҳолат Ибн Синонинг бурҳонларни ташиш доирасини кенгайтиришига сабаб бўлди. Шу нуқтаи назардан, бизнинг тадқиқотимизда бу тақиққа ҳатто “Бурҳон” китобида ҳам ҳар доим ҳам амал қилинмаслиги ҳақида баҳс юритилиб, тақиқ тадқиқотчи ҳар қандай илмий тадқиқотни амалга оширишда мавжуд илмий инфратузилма ва мантиқ қоидаларини ҳисобга олиши кераклигини эслатувчи эслатма бўлиб хизмат қилади деган фикрни илгари сурамиз. Бу ерда муҳим ва диққат қаратилиши керак бўлган ҳолат – бурҳоннинг турли жинслараро ташинуви жараёнида бу эслатмаларни ҳисобга олган ҳолда бошқача усул қўлланилган тадқиқот натижаси муайян масалани ҳал қилишга ёки тахминий ҳақиқатга эришишга ёрдам бериш-бермаслигидир.

Ушбу мақолада қадимги юнон мутафаккири Aристотелнинг “метабазис-тақиқи” деб номланган таълимоти ҳамда “зотийлик” тушунчаси асосида ислом мутафаккирлари Форобий, Ибн Сино ва Берунийнинг алкимёгарларнинг фаолиятларига берган баҳолари ўрганилган. Форобийнинг расмий мантиқ қоидаларига таянган ҳолда металларнинг зотий муқаввимларини бир металдан бошқа металга ташиш, шу йўл билан сунъий олтинни яратиш мумкинлигини илгари суриши, Ибн Сино ва Берунийнинг эса алкимёгарларнинг маъданларнинг жавҳарларига сунъий йўл билан мудоҳала қилишлари ҳеч қандай ижобий натижа олиб келмаслигига доир илмий баҳслари таҳлил қилинган.

This paper aims to deal with the disputes on transferring demonstration between the various sciences in the context of the medicine-geometry relationship. According to Aristotle’s metabasis-prohibition, these two sciences should be located in separate compartments due to the characteristics of their subject-matter. However, a thorough analysis of the critical passage in Aristotle’s Posterior Analytics on circular wounds forces a revision of the boundaries of the interactions between sciences, since subsequently Avicenna, on the grounds of this passage, would widen the area of the transference of demonstration. Furthermore, the fact that Avicenna and Ibn al-Nafīs continued to use geometrical demonstrations in their anatomical investigations shows the need to understand kind-crossing prohibition as a reminder to take into account the present scientific infrastructure and logical rules before proceeding onto a scientific investigation instead of accepting it as a mere nominal doctrine. Therefore, whether kind-crossing was possible or not depended on the extent to which the conclusion derived at the end of the scientific investigation, using a different method after taking into account all these reminders, had contributed to the solution of a particular proposition or the achievement of an approximate truth.

Bu çalışma, tıp-geometri ilişkisi bağlamında burhânın farklı disiplinler arasında taşınmasına ilişkin tartışmaları incelemeyi hedeflemektedir. Aristoteles’in metabasis-yasağına göre bu iki disiplin araştırdıkları konuların özelliklerinden ötürü ayrı ayrı kompartımanlarda bulunmaları gerekiyordu. Ancak İkinci Analitikler’deki dairesel yaralarla ilgili kritik metnin derinlemesine incelenmesi, bizi bilimler arası etkileşimlerin sınırlarını yeniden gözden geçirmeye zorlamaktadır. Zira daha sonra İbn Sînâ, yine bu metin temelinde burhânın taşınma alanını genişletecektir. Ayrıca İbn Sînâ ve İbnü’n-Nefîs’in anatomik araştırmalarda da geometrik burhânları kullanmaya devam etmeleri, kısıtlama kuralının ancak itibari olduğunu ileri süren yaygın görüşün aksine, onu bir araştırmacının herhangi bir bilimsel incelemeye giriştiğinde mevcut bilimsel alt yapıyı ve mantık kurallarını da dikkate alması gerektiğini hatırlatan bir uyarı olarak anlamamız gerektiğini göstermektedir. Dolayısıyla farklı cinsler arasındaki geçişlerin ne zaman mümkün olduğu, tüm bu uyarıları dikkate aldıktan sonra farklı bir yöntemin izlendiği araştırmanın sonunda elde edilen neticenin belirli bir meselenin çözümüne yahut tahminî gerçeğe ulaşılmasına ne ölçüde katkıda bulunup bulunmadığına bağlıydı.
Anahtar Kelimeler: burhânın taşınması, metabasis-yasağı, İbn Sînâ, İbnü’n-Nefîs, zâtîlik, geometri, dairesel yaralar, anatomi.

Abstract: This paper aims to deal with the disputes on transferring demonstration between the various sciences in the context of the medicine-geometry relation. According to Aristotle’s metabasis-prohibition, these two sciences should be located in separate compartments due to the characteristics of their subject-matter. However, a thorough analysis of the critical passage in Aristotle’s Posterior Analytics on circular wounds forces a revision of the boundaries of the interactions between sciences, since subsequently Avicenna, on the grounds of this passage, would widen the area of the transference of demonstration. Furthermore, the fact that Avicenna and Ibn al-Nafīs continued to use geometrical demonstrations in their anatomical investigations shows the need to understand kind-crossing prohibition as a reminder to take into account the present scientific infrastructure and logical rules before proceeding onto a scientific investigation instead of accepting it as a mere nominal doctrine. Therefore, whether kind-crossing was possible or not depended on the extent to which the conclusion derived at the end of the scientific investigation using a different method after taking into account all these reminders had contributed to the solution of a particular proposition or the achievement of an approximate truth.
Keywords: the transference of demonstration, metabasis-prohibition, Avicenna, Ibn an-Nafīs, per se, geometry, circular wounds, anatomy.

Eleştirel düşünme teşvik edilirken bu düşünme tarzının da aslında eleştirel olarak düşünülmesi gereken bir şey olduğu genellikle unutulur. Eleştirel düşünmenin tanımlarını oluşturan yöntemlerin bağlam-bağımlı olduğu gerçeği, herhangi bir eleştirinin uygun zaman ve yerde yapılması gerektiğini göstermektedir. Zira eleştirel düşünme yapıcı bir güç olmak dışında erken aşamada uygulanırsa, yani öğrenmeksizin, problemi ilk önce ayrıntılı bir şekilde anlamaksızın düşünülürse, yıkıcı bir güce de dönüşebilir. Bu nedenle son zamanlarda konuyla ilgili araştırmalarda duygusal bağları zayıflatan eleştirel düşünmenin değil, uyumlu bir bağlamdaki insanî düşünmenin teşvik edilmesi gerektiği öne sürülmektedir. Çünkü eleştirel beceriler ancak uyumlu gelişime katkıda bulunursa geliştirilmelidir, yani duygusal bağlar üzerine kuruluysa, gelişmeye yol açması açısından etkili olabilir. Böylelikle çalışmamızda eleştirel düşünmenin kendisine bir anlamda eleştirel bir şekilde yaklaşılması gerektiği görüşü ileri sürülecektir.

Aristoteles, burhânın bir cinsten farklı bir cinse taşınmasını yasaklayarak her burhânî tikel ilmin sınırlarını çok sıkı bir şekilde belirlemektedir. Böylece bilimsel araştırma yöntemlerinin temelini oluşturmaya çalışmaktadır. İbn Sînâ, burhânın ilimler arasındaki caiz ve yasaklanan naklini açıklarken, genel olarak Aristoteles ile uyum içerisindedir. İbn Sînâ, Aristoteles gibi tüm ilimlerin kendi kompartmanlarında ve çoklu olarak tutulmaları gerektiği kanaatindedir. Çünkü her şeyi tek bir bütünlük içerisinde anlamanın ve her şeyi birbirine indirgemeye çalışmanın, o kompartmanlaşmış ilimlerin gelişimini engelleyeceğinden endişe eder. Burhânın caiz veya yasaklanan taşınmasından bahsedildiğinde genellikle onun bir ilimden konusu farklı diğer bir ilme taşınmasının söz konusu olduğu zannedilir. Böylece Aristoteles’in ve onun şârihlerinin metinlerinden burhânın nakliyle yalnızca ilimlerin birbirinden ayrımı veya sınıflandırılmasının kastedildiği görüşüne varılmıştır. Hâlbuki es-Simâʻu’t-Tabîʻî’de başlayıp Burhân ve Safsata’ya değin devam eden doğrusal ve döngüsel çizgilerin orantısızlığıyla ilgili tartışmalar, yasaklanan taşınmanın, sadece iki farklı ilim arasında değil, bir ilmin kendi içinde de meydana gelebileceğini göstermektedir. Bu nedenle İbn Sînâ, bir ilmin herhangi bir ilkesinin bile o ilmin bütün meselelerini açıklamaya elverişli olmadığını söyler. Ne var ki yuvarlak yaralar meselesi, Aristoteles’in burhân sisteminin mükemmel olmadığına dair kuşkuları ortaya çıkarmaktadır. Bu durum, İbn Sînâ’nın burhânın taşınma alanını genişletmesine neden olmuştur. Bu bağlamda çalışmamızda Burhân Kitâbı’nın içerisinde bile bu kurala her zaman uyulmadığı görüşü ileri sürülecektir.