Бахтиарлар

Бахтиарлар
(араб. بحارنة‎)
Ең көп таралған аймақтар
Иран	1 млн. (2005)
Ауғанстан	10 000
Тілдері
парсы тілі
Діні
шииттік ислам

Бахтиарлар — халық. Иранның оңтүстік-батысындағы Луристанда, Тегеран маңында, Кумда, Хорасан останында (провинциясында) тұрады, солтүстігіндегі Бахтиарлар хаферленг, оңтүстігіндегі Бахтиарлар чехарленг деп аталады, саны 1 млн. адам (2005).

Этнонимі

«Бахтиар» – екі бөліктен тұратын көне араб сөзі. «Бахти» — амандық, бақыт, «яр» — жақын адам, «серік» деген мағынаны білдіреді. Алғаш рет бұл тайпа туралы 16-17 ғасырларда сөз болған. «Шерефнаме» шежіресінде 10 ғасырда Сириядан қоныс аударған тайпа туралы айтылған. Бірақ бахтиарлардың өздері Фаридунның ұрпағымыз дейді. Фаридун – «Шахнаме» халық эпосының қаһарманы.

Этногенезі

Бахтиардың шығу тегі Батыс Иранның ежелгі лурлармен туыстас, күрдтерге жақын ирандық халқымен байланысты. Ол өзінің бүкіл тарихында әртүрлі этникалық элементтерді (семит, түркі, т.б.) қамтыды. Бақтияр тайпаларының одағы 12-13 ғасырларда пайда болуы мүмкін. 18 ғасырда Иран мемлекетінің құрамына енді, 20 ғасырда бахтиарлардың этникалық топтасу процесі күшейді.

Нәсілі

Антропологиялық жағынан олар ірі еуропеоид нәсілінің үнді-жерортатеңіздік тобына жатады, балқан-кавказ нәсілінің жеке ерекшеліктері бар.

Тілі

Олар үнді-еуропалық отбасының ирандық тобының парсы тілінде, сондай-ақ бахтияр диалектілерінде сөйлейді. Кейбір бахтиярлар қашқайларға жақын түрік тілінде сөйлейді.

Діні

Діни ұстанымын ұстайтындар мұсылман-шииттер. Руға бөліну, өзара көмекке негізделген туыстық қатынастар, мұсылмандыққа дейінгі наным-сенімдері сақталған.

Көшпенді бахтиарлар

Таралу аймағы

Бахтиарилер негізінен Чахармахал мен Бахтиар провинцияларында, сонымен қатар шығыс Хузестанда, Лорестанда, Бушерде және Исфаханда тұрады. Бақтиар тайпалары әсіресе Масджед Солейман, Изех, Шахр-е Корд және Андика қалаларында және жақын маңдағы ауылдарда көп шоғырланған. Бахтиарлардың аз ғана пайызы әлі күнге дейін көшпелі мал шаруашылығымен айналысады, олар жазғы үйлер (сардсир немесе яйлак) мен қыстақ (гармсир немесе кишлак) арасында қоныс аударады.

Тарихы

бахтиарлар

«Бахтияр» сөзінің өзі көне иран тілінен, иран халықтары арасында кең таралған. Загрос тайпаларының бірінің аты ретінде «бахтияр» атауы алғаш рет 16-17 ғасырлар шежіресінде Шереф-хан Бидлиси мен Ескендір-бек Мунши Түрқоманның жазбаларында кездеседі. «Шерефнаме шежіресінде X ғасырда басқа тайпалардың құрамында Сириядан Загрос аумағына көшіп келген бахтиярвенд тайпасы туралы айтылады.

Бахтиярлар Иранның оңтүстік-батыс аймақтарын араб жаулап алуларына дейін де мекендеген ежелгі халық болып саналады. Иран мифологиясында бахтиярлар өздерін ұлттық парсы эпосы Шахнаманың аты аңызға айналған кейіпкері Фаридунның ұрпақтары санайды. Өзінің бүкіл тарихында олар әртүрлі этникалық элементтерді (семит, түркі, т.б.) қамтыды. Бахтияр тайпаларының бірігуі, шамасы, XII-XIII ғасырларда аяқтала бастады. Ақыры XVIII ғасырда Иран мемлекетінің құрамына енді. XX ғасырда бақтиярлардың этникалық топтасу процесі күшейді. Бахтиярлар лурлармен туысқан, күрдтерге жақын.

Кәсібі

Негізгі кәсібі - көшпелі, жартылай көшпелі мал шаруашылығы (қой, ешкі, сиыр өсіреді). Отырықшы бахтиарлар мақта, темекі, апиын өсіреді. Ерлер мал шаруашылығымен айналысса, әйелдер үй шаруашылығымен, кешкі ас әзірлеп, сүт өнімдерін: ірімшік, қамыр, айран, май жасайды. Сонымен қатар, әйелдер жүннен кілем, арқан, тұрмыстық бұйымдар мен дәстүрлі киімдер тоқиды.

Мал шаруашылығы егіншілікке қарағанда жақсы дамыған. Көшпелілер сүтті бағыттағы ірі қара, жылқы, қашыр баққан. Ірі қара мен түйе негізінен отырықшы бахтиарлардың егін шаруашылығында кездеседі. Жылқы, қашыр, есектерді көшпелілер де, халық та өсіреді.

Бахтиарлар 20 ғасырдың басында ғана егін шаруашылығымен шындап айналыса бастады, ол әлемдік нарықта апиын көкнәріне, темекіге және мақтаға сұраныстың артуы нәтижесінде экономиканың жоғары коммерциялық секторына айнала бастады. Қазіргі уақытта ауыл шаруашылығы биік таулы аймақтарды қоспағанда, барлық жерде дерлік дамыған. Отырықшы бахтиарларда Иранның басқа аймақтарындағы халықтың көпшілігіне қарағанда жер өңдеудің қарапайым құралдары мен әдістері бар.

Кілем тоқудан басқа тайпалар арасында қолөнер өндірісі нашар дамыған. Бахтиарлардың шалғай аудандарында бүгінгі күнге дейін өз қажеттіліктері үшін негізгі құралдар, киім-кешек және тұрмыстық заттар шығарылады. 1929-1933 жылдардағы дүниежүзілік дағдарыс кезінде қатты әлсіреген тайпалардың кілем өндірісі соғыстан кейінгі жылдары қайтадан жандана бастады. Кілемдерден бөлек, дөрекі жүн мата, киізден басылған бас киімдер, шүберек аяқ киім, кілемшелер шығарады.

Үйлену тойы

Көптеген бахтиарлар жазда жол құрылысында, станциялар мен пирстерде жүк тиеуші болып жұмыс істейді, оңтүстік мұнай кәсіпшіліктеріндегі жалақысы төмен жұмыс күшінің басым бөлігін құрайды.

Өмір салты

Көшпелі бахтиарлар шатыры

Бахтиардың үйлену тойлары өте шулы, музыкалық және әдетте бірнеше күн қатарынан тойланады. Әйелдер өздерінің ең жарқын киімдерін киеді, үйлену тойының алдында болашақ күйеу жігіттің отбасы қалыңдықтың отбасымен ресми түрде танысады. Болашақ жар міндетті түрде күйеу жігітпен бір рудан болуы керек. «Канд бешкун» тойында туған-туыстары жас жұбайлардың басына қант үзіп, тәтті де берекелі өмір тілейді. Үйлену тойының күні демалыс күні және ешқандай аза тұту діни рәсімімен сәйкес келмеуі үшін өте мұқият таңдалады.

Бүгінгі күнге дейін қалыптасқан тағы бір дәстүр-бұл тайпаның ең құрметті және маңызды мүшелері үшін арыстан түрінде құлпытастарды орнату. XX ғасырдың ортасына дейін тастан арыстанның мүсінін қашап, руластар марқұмның батылдығын ерекше атап өтті. Арыстан бейнесінің бүйірлеріне жылқылардың, мылтықтардың, қанжарлардың және қылыштардың бейнелері қашалған.

Дәстүрлі баспаналары

Көшпелілердің баспаналары – ешкі терісінен не басқа материалдардан тігілген шатырлар, жартылай көшпелілер күркелерде, отырықшылар таудың жарқабағына тірей салынған тас және саман үйлерде тұрады.

Дәстүрлі киімдері

Бахтиарлардың дәстүрлі киімдері парсы киімдеріне ұқсас (ақ жейде, жеңсіз күрте, кафтан, т.б.); ерлер костюмінің айырмашылығы - киіз қалпақ (лур қалпағына ұқсас), кең шалбар. Әйелдер түрлі-түсті киінеді - түрлі түсті бірнеше белдемше, түрлі-түсті орамалдар. Олар көне ұлттық зергерлік бұйымдар – ескі монеталардан моншақтар, сақиналар мен білезіктер тағады.

Дәстүрлі тағамдары

Бақтиярлардың дәстүрлі тағамы: қой еті, май, сүт және ірімшік.

Фольклоры

Музыка мен әннің өзіндік ұлттық сипаты бар және парсыдан ерекшеленеді. Бахтиардың «гире бахтиари» әні айтуы Иранда танымал. Бахтиарлардың жарық көрген ән шығармашылығының кейбірі эпикалық, ғашықтық, салт-дәстүрлік, сатиралық және тұрмыстық жырларды қамтиды.

Ұлттық музыкалық аспаптары – зурна, сыбызғы, екі жақты барабан және мүйіз. Ұлттық билер, ежелгі грек билеріне ұқсайды, тұрмыстық әндер бүгінгі күнге дейін сақталған. Мереке күндері дөңгелене билейтін билер (негізінен ер адамдар) орындалады. Дөңгелек биде барлық бишілер бастаушының қимылдарын қайталайды. Би баяу және бірқалыпты басталып, музыка ырғағы үдей түскен сайын бірте-бірте айқаймен сүйемелденетін биге айналады.

Танымал тұлғалары

• Давар Ардалан - американдық жазушы, журналист және кәсіпкер.
• Аббасгхоли Бахтияр - өнеркәсіп және кен министрі (1979).
• Ага Хан Бахтияр - еңбек министрі (1957–1958), Иран ұлттық мұнай компаниясының басшысы.
• Ғолам-Реза Бахтияр, Сардар Бахтияр - Исфахан губернаторының орынбасары.
• Руди Бахтияр - бұрынғы CNN және FOX TV жаңалықтар жүргізушісі және журналист.
• Шахпур Бахтияр - саясаткер және Иранның премьер-министрі (1979).
• Бехнуш Бахтиари - ирандық актриса.
• Халил Эсфандиари-Бахтиари - Батыс Германиядағы Иран елшісі (1950 ж.).
• Ферейдун Мошири - қазіргі парсы ақыны.
• Насир хан, Сардар Джанг - Йезд губернаторы.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Бахтиарлар