Бұлан
| Бұлан | ||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 ♂
 ♀
| ||||||||||||||||||||||
| Амандық күйі | ||||||||||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||||||||||
| Alces alces (Карл Линней, 1758) | ||||||||||||||||||||||
 |
Басқа мағыналар үшін Бұлан (айрық) деген бетті қараңыз.Бұлан немесе суын (лат. Alces alces) – бұғылар тұқымдасына жататын сүтқоректі. Бұл тұқым екі түрден тұрады: еуропалық бұлан (лат. Alces alces) және американдық бұлан (лат. Alces americanus), олардың хромосом саны әртүрлі (68 және 70 сәйкесінше). Хромосомдардың айырмашылығы осы түрлердің будандасуына кедергі келтірмейді, және екі түр де Шығыс Сібірде бір жерде бірге өмір сүреді.
Бұғылардың ең ірі түрі — бұлан немесе суын (Аlсеs аlсеs) Еуропаның, Сібірдің және Солтүстік Американың орманды бөліктеріне тараған. Басқа бұғылардан бір айырмашылығы бұлар табын құрамайды. Қыста жапырақты ағаштардың бұтағымен қоректенеді. Бізде бұландарды қолға үйрету тәжірибесі іске асуда.[2]
Бұлан - Қазақстандағы бұғылар тұқымдасына жататын ең ірі сүтқоректі, тұяқты жануар. Шоқтығының биіктігі 2 метрге жетеді, салмағы 600 кг-дай. Түсі қыста қара қоңыр, жазда қоңырқай, басы, аяғы ақшылдау. Алдыңғы аяқтарындағы тұяқтары өткір, бұл оларды жаулармен ұрысу кезінде қару ретінде қолдануға мүмкіндік береді. Бір ғана осындай тұяқтың соққысы жаудың басын жаруға немесе ішін тіліп жіберуге жеткілікті. Аталықтың үлкен (қазіргі сүтқоректілер арасындағы ең үлкен) шеңбер тәрізді мүйіздері бар; олардың ендігі 180 см-ге дейін, массасы 20-30 кг. Күзде мүйіздер құлап, сәуір-мамыр айларында жаңа мүйіздер өседі. Бұлан көбінесе мүйіздерінің формасы соқаға ұқсас болғандықтан, соқа тәрізді деп аталады. Аналықтарында мүйіз болмайды. Жазда шөппен, қыста бұтақ, ағаш қабықтары және бұталарымен қоректенеді. Күйлеу уақыты қыркүйек-қазан. 225-230 күн буаздықтан кейін, мамыр-маусымда аналығы 1-2 төлін дүниеге әкеледі.
Таралуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бұлан орманды аймақта Солтүстік жарты шарда таралған, сирек орманды тундра, орманды дала және дала аймақтарының шеткі жерлерінде кездеседі.
Еуропада бұлан Польшада, Балтық елдерінде, Чехияда, Венгрияда, Беларусьте, Украинаның солтүстігінде, Скандинавияда және Ресейдің еуропалық бөлігінде кездеседі. Батыс Еуропада XVIII ғасырда жойылып кеткен, Шығыс Еуропада XIX ғасырда жойылған. Польшада, Чехияда, Венгрияда және Скандинавияда бұлан қайтадан орнығып, 1920-жылдардан бастап қорғалуға алынған.
Азияда бұлан Солтүстік Моңғолия мен Солтүстік-Шығыс Қытайдан оңтүстікке дейін Сібірдің солтүстік бөлігінен Тынық мұхит жағалауына дейін мекендейді.
Солтүстік Америкада бұлан Аляскада, Канаданың солтүстік-шығысында және АҚШ-тың Колорадо штатына дейін кездеседі.
Ресейде бұлан Ростов облысына дейін таралған. Олардың саны шамамен 730 мың, бұл жалпы популяцияның (1,5 миллионға жуық) шамамен жартысы.
Экономикалық маңызы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бұлан – бағалы аңшылық жануар (ет және терісі үшін пайдаланылады, терісі тері өңдеуге жіберіледі).
Ресей мен Скандинавияда бұланды үйретіп, оны көлік және сүт өндіру үшін пайдалану әрекеттері жүргізілген, бірақ оларды күтіп-бағу қиындықтары экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып шықты. КСРО кезінде жеті бұлан фермасы болған, қазіргі уақытта екі ферма жұмыс істейді: Печоро-Илыч қорықтық бұлан фермасы «Орман алыбы туралы әңгіме» фильміне енгізілген. Екі бұлан фермасы да мемлекеттік болып табылады, экскурсиялар өткізіледі.
Бұлан сүті дәмі жағынан сиыр сүтіне ұқсас, бірақ майлырақ және тәттілігі төмен. Ол медициналық тамақтануда қолданылады және мұздатылып сақталады.
Бұлан еті басқа бұғылардың етіне қарағанда дәмі жағынан төменірек, майлылығы аз және қаттырақ болады. Ол негізінен консервілеу және қақталған шұжықтар өндірісі үшін пайдаланылады.
Табиғи саны
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Аталықтардың жылдық өлім-жітімі 7-15% құрайды; бірінші жылдағы бұзаулардың 50%-ға дейінгісі өледі. Бұландарды қасқырлар мен аюлар (қоңыр аю, гризли) аулайды; олар әдетте жас, ауру және қарт жануарларды жем етеді. Қасқырлар сау ересек бұландар үшін қауіпті емес. Бұландарға тән ауру – Parelaphostrongylus tenuis жұмыр құрттар (нематодасы) тудырған жүйке жүйесінің зақымдануы және кенелер. Олар жиі жол-көлік оқиғаларында зардап шегеді, соның нәтижесінде жол-көлік оқиғалары көбейіп, жүргізушілер де зардап шегеді. Бұл жануарға Еуразияның көп жерінде аңшылық рұқсат етілген, және жыл сайын олардың саны артып келеді.
Қашу уақыты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қашу уақыты бұғылармен бірдей қыркүйек, қазан айлары. Бұғылардан айырмашылығы бұландар тек бір бұқамен шағылысады. Жүктілік мерзімі 36-37 апта. Бұлан екі бұзау туады, бір бұзау туатыны сирек. Бұзаулайтын уақыты маусым айы. Шамамен 20 жыл өмір сүреді[3].
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Henttonen, H., Stubbe, M., Maran, T. & Tikhonov A. (2008). Alces alces. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 11 February 2009.
- ↑ «Омыртқалылар зоологиясы» С. П. Наумов- Алматы «Мектеп» баспасы
- ↑ Ақтөбе облысының жануарлар әлемін қорғау. Ақтөбе, 2011
|
Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
 |
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Alces alces |