Къытай Республика
| Къытай Республика 中華民國 Къытай 中國 Унитар кърал | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Девизи Миллетчилик, халкъылыкъ, халкъ джашау болум | |||||||||
| Гимни Юч Миллет принцип | |||||||||
.svg) Къытай Республиканы картасы | |||||||||
| Ара шахары | Пекин (1912-1926), Нанкин (1926-1949) | ||||||||
| Тил(лер)и | Къытай тил | ||||||||
| Дини | Буддалыкъ, Конфуцианлыкъ, Даолыкъ, Христианлыкъ, Ислам | ||||||||
| Валютасы | Юань | ||||||||
| Сагъат бёлгеле | |||||||||
| Джер ёлчеми | 11,4 км² | ||||||||
| Халкъы | 541 671 000 адам | ||||||||
| Кърал оноууну формасы | Президент республика (1912-1926), Авторитаризм (1926-1949) | ||||||||
| - 1912–1915 | Сунь Ятсен | ||||||||
| - 1915–1917 | Юань Шикай | ||||||||
| - 1926–1949 | Чан Кайши | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
Къытай Республика (къыт. эски - 中華民國, Zhōnghuá mínguó, Чжонгуа мингуо) — Кюнчыкъхан Азияда кърал. 1912 джылда Синьхай революцияны сора къоруу болгъанды . 1916 джылда Къытай Империяны къоруу болгъанды, 1917 джылда ол бузгъанды да Республика ызына келгенди. 1926 джылда Шимал аскер джол болгъан сора,Чан Кайши кесенги президентча билдиргенди. 1949 джылда материктен Республиканы комунчиле къурутгъандыла, Гоминьдан Тайваньгъа къачыб кетгенды.
Къоруу[тюзет | къайнакъны тюзет]
Цин империя эм уллу кърал Кюнчыкъхан Азияда болгъанды, да 18 ёмюрню къыйырында оны европейчиле къытайчылеге пайдасы болмагъан келишиулеге зор етгендиле. Аны бла бирге, Цин империяны манджюрлыла къоруу этгендиле. Бу факторла 1911 джылде Синьхай революциягъа Къытайны келтиргендиле. Къаршчы турууну башчысы Сунь Ятсен болгъаныды, Гоминьданнгы лидери. Ол заманда Ятсен кесинги сау Къытайны башчысыча кёгюстге излегенди, да аны акъыллыкълагъа шимал аскербашы Юань Шикай тушман болды. Сора уа, Шикай кесинги президентча билдиргенди 1916 джылде, да Ятсеннги аскерчиле Гуандунгъа къачхандыла. Ол джилде Шикай Империяны ызына келтирди, да империягъа аскербашчыле джаулула болдула, сора уа аны Шикай къоратганды да ызына кесинги президент этгенди. Джыл сора Шикай ёлгенди.
.svg)
Аскербашланы заман[тюзет | къайнакъны тюзет]
Юань Шикай ёлген сора, кёб инаралла аланы джерлеринлени алыб, анда аскер къралланы этгендиле. Ол заманында Къытайда аскер къраллагъа "клика" дейдиле. Аладан эм кюшлю У Пэйфу болгъанды, Пекинда Бэйян башчылыкъны этгенди. Бу башчылыкъны бютеу Къытайны алмагъанды, къору шимални.
Эресэйда Ич къазаууат башлангъан заманында, барон Роман фон Унгерн-Штернберг Монголияны алгъанды да анда эркин къралны къоруу болду. Анган сора, ол да къабдырыргъанды, да Монголияда монголла патчахлыкъ этгендиле. Анган сора, коммунчиле Монголияны алгъандыла, да Тываны да. Андан сора Монголия бла Тыва Къытайдан толусу бла эркин болгъандыла Къытайдан.
Бу заманда кликала башха башханы къырыб тургъандыла, Къытайда ачлыкъ башлагъанды. Бу факторла Шимал аскер джолгъа да Гоминьдангъа джетишимни келтиргендиле, къытайны халкъы ич къазаууатдан арыгъанды, да Гоминьданда къутхарыу излегендиле.
Шимал аскер джол[тюзет | къайнакъны тюзет]
Анга дери[тюзет | къайнакъны тюзет]
Къазаууатны ачаргъа Гоминьданни 1926 джылны пленумда беним болду. Джыл дери, Гоминьдангъа Гуанси бла Чжуань къуллукъ этгендиле, сора уа Миллет башчылыкъ (алай кесинги Гоминьдан ат этди, Бэйян башчылыкъгъа тушманча) кюшлюрек болду.
ЦК ККП кесинги пленумда бегим этди, Гоминьдан бла бирлешиу этерге да аскербашланы чачыргъа.
Аскерлеринги къаруула[тюзет | къайнакъны тюзет]
Гоминьданни Миллет Къаршчы-туруу Аскерлик (МКТА) бла ККПни Къытайны Миллет Эркин-бериу аскерлик (КМЭБА) башлангъа къараб 100-250 минг болгъандыла. Аланы аскербаши Чан Кайши бла Е Тин болдула.
Аскербашланы къаруула уллурек болгъандыла, да бир аскербаши джогъуду алада, бирикмеген болдула. Аланы аскербашиле У Пэйфу, Чжан Цзаолинь, Сунь Чуаньфань да башхала болдула.
Биринчи фазасы[тюзет | къайнакъны тюзет]
Аскер джолунда джюз минген эки джюз минге дери аскер болду. Миллет башчылыкъ Аскер джолну башланнгъаны 1 Июльде (Къыркъ айны) билдириргенди, да майны (Хычаманны) къыйырда Хунаньгъа Е Тин комунчини башчылыкъбла МКТАны 4 корпусну Энчи полк киргенди. Сау Хунань августни (Элия айны) къыйырда У Пэйфу аскерлеринден тазаларды. МКТА Ухань юч-шахаргъа барды. 10 октябрде (Кюзню арт айында) 1926 джылни ючюнден эм уллу шахарны алгъандыла блокада сора — Учаньни. Бу бла У Пэйфуну аскерле Хубэйде чачылгъандыла. 1926 джылны сентябрде (Къыркъ ауз айында) МКТАны эм кюшлю аскерле Цзинаньгъа баргъандила, Сунь Чуаньфаньгъа джау болуб. Ол аскербаш У Пэйфубла араланы бузгъанды, Кюнчыкъхан Къытайны беш джерлени алыб.
Цзянси джерни ара шахары Нанчан МКТА ноябрде (Къач айында) алды, Чан Кайшигъа къуллукъ этиб, блайда ону штабы болду. 1926 джылны къыйыргъа Фуцзянь джерни МКТАны аскерчиле алдыла. МКТАны джетимшиле Миллет аскерликни джандыргъандыла. 1926 сентябрде (Къыркъ ауз айында) Фэн Юйсян Совет бирликден Къытайгъа ызына келди да МКТАгъа киргенди. Совет бирлик аны аскерлеге болушгъанды.
МКТАны джетимшилени кёрюб, да къоркъуу болуб, бираз аскербашыла ангъа киргендиле. Аланы саны уллуракъ болгъанды, да къаршчы-туруулукъ аманлыракъ болду. Джарашмаула башлангъандыла. Миллет башчылыкъны джангы ара шахар къайда боллукъду соруу болгъанды (Гуанчжоу бу замангъа кёрюб тыл болду). Чан Кайши алай тилегенди, ара шахар Нанчанда болгъа керекти, аны штабы джеринде. Солчу гоминьданчиле, комунчиле, Уханьгъа тилегендиле ара шахарны келтирге. Уханьда Е Тиннги аскерле болдула да ишчи къозгъалыу уллу болду. Гоминьданны Орта Комитет 1926 джылда 15 октябр (Кюзню арт айында) Ван Цзинвэйни ызына келтерге бегим этди Миллет башчылыкъны тамада этерге ючюн. Бу бегим Чан Кайшини къоруусузуракъ этди.
1927 джылны 1 Январда (Башил айында) Ухань Къытайны да Миллет башчылыкъча билдириргенди. Чан Кайши Нанчанда къалгъанды. Гоминьданны башчыле ол башчы болур къоркъуб тургъандыла. 1927 джылны 10 Мартда (Ауузну арт айында) Гоминьданны III Пленум Ханькоуда Чан Кайшиден бары къуллукъланы да сыйыргъанды Миллет башчылыкъде, да МКТАны аскербашыча къойгъанды. Башчылыкъгъа экинчи джангы комунчи киргендиле: Тань Пиншань Мюлкню тамадасы болду, Су Чжаочжэн — Ишни тамадасы болгъанды.
Ишчиле, окъуучула, студентле да башхала МКТАгъа болушгъандыла. Элчиле да болушдула.
Шанхайгъа чабыуулгъа МКТА барды 1927 джылде. 21 Мартда (Ауузну ал айында) Шанхайда комунчиле къаршчы-туруу ачгъандыла. Ишчиле Сунь Чуаньфаннги аскерлены мурдарлыб тургъандыла. 22 Мартда Шанхай эркин болду, Болджаллы Шахар башчылыкъ къоруу болду, Миллет башчылыкъгъа къуллукъ этиб. МКТА Шанхайгъа киргендиле. 23 Мартда Нанкин эркин болду. Къазаууат этиу заманда бир кесек тыш къраллыле ёлгендиле. 24 Мартда Ингилизни бла АБШны аскер-кемеле Нанкинни бомба къойдула. Лиманда башха къралланы аскер-кемеле да болдула. 11 Апрелде (Ауузну арт айында) Ингилиз, АБШ, Джапония, Италия, Франция Чан Кайшиге да Миллет башчылыкъгъа даулау этгендиле, терслени азаб салыргъа, кечмелик тилерге, компенсасьяны тёлерге. Къазаууатны къоркъуу болды.
Комунчилебле араны бузуу[тюзет | къайнакъны тюзет]
д
Арты не болгъан[тюзет | къайнакъны тюзет]
д