Svoboda | Graniru | BBC Russia | Golosameriki | Facebook
Контентге кёч

Чехословакия

Интервикилени тюрлендир
Википедия — эркин энциклопедияны статьясы.
Чехословакия
чех. Československo,
словак. Česko-Slovensko
Унитар республика (1918—1938, 1945—1968)
Федератив республика (1938—1939, 1969—1992)
[[Австрия-Маджар|←]]
28-чи октябрь 1918 джыл — 1-чи январь 1993 джыл [[Чехия|→]]
 
[[Словакия|→]]
Чехословакияны байрагъы Чехословакияны гитче герби
(1918—1960)
Девизи
""Pravda Vítězí / Pravda Víťazí" ("Тюзлюк хорлайды")"
Гимни
Kde domov můj чех.
эмда Nad Tatrou sa blýska словак. 

Чехословакияны Экинчи дуния къазауатха дери эмда сорасы
Ара шахары Прага
Тил(лер)и Чех тил, словак тил
В 1920—1938 конституциягъа кёре — чехословак тил[1]
Дини секуляр кърал
Джер ёлчеми 127 900 км² (1992)
Халкъы 15,6 млн адам (1992)
Кърал оноууну формасы республика
Президент
 - 1918-1935 Томаш Гарриг Масарик
 - 1935-1938 Эдвард Бенеш
 - 1938-1939 Эмиль Гаха
 - 1940-1948 Эдвард Бенеш (Къысталыуда правительство (1940—1945)
 - 1948-1953 Клемент Готвальд
 - 1953-1957 Антонин Запотоцкий
 - 1957-1968 Антонин Новотный
 - 1968-1975 Людвик Свобода
 - 1975-1989 Густав Гусак
 - 1989-1992 Вацлав Гавел
президентни орнун толтургъан
 - 1992 Ян Страский
Тарихи
 - Австро-Маджардан айрылыу 28-чи октябрь 1918
 - Экинчи дуния къазауат 1939—1945
 - Коммунист путч 1948
 - Атын ЧССР-ге ауушдуруу 11-чи июль 1960
 - Джазгъы Прагада болуула 1968
 - Нормализация 1968—1989
Домен .cs
Физикалыкъ карта
Чехословакия (1928—1938)[2]

Чехослова́кия (чех. Československo, словак. Česko-Slovensko) — Ара Европада 1918-чи джылдан 1993-чю джылгъа дери болгъан къралны ортакъ атыды. 1918-чи джылда Австрия-Маджардан айрылыб, бойсунмаулугъун баямлайды. 1938-чи джылда Биринчи Чехословак республика чачылыб, бойсунмагъан Словакия къуралады, аннга кетген бир къауум территорияны тышында Германия эмда аны джанлы къралланы арасында юлешинеди, 1945-чи джылгъа дери Словакиядан сора Германиягъа бойсуннган Богемия бла Моравияны Протекатораты да болгъанды[3], Судет бёлге Германиягъа, Къыбыла Словакия эмда Карпат Украина — Маджаргъа, Тешин Силезия — Польшагъа къошуладыла.

Экинчи дуния къазауатдан сора Герман Демократ Республика, Германияны Федератив Республикасы (1990-чы джылдан — бирлешген Германия), Поляк Халкъ Республика (1989-чу джылдан — Польша Республика), Австрия Республика, [Маджар Халкъ Республика]] (1989-чу джылдан — Маджар Республика), СССР (1991-чи джылдан — Украина) бла чеклери болгъанды.

Бусагъатдагъы Чехия бла Словакияны территориясыны тышында 1918-чи джылдан 1938-чи джылгъа дери Карпат Украинаны да джери да ичинде болгъанды.

Официал атлары

Кърал къурулуш[тюзет | къайнакъны тюзет]

Къуралгъанындан 1969-чу джылгъа дери Чехословакия унитар кърал болгъанды, 1948-чи джылдан - къурамында автоном Словакия болгъан унитар кърал, 1969-чу джылдан башлаб - эки къралдан, Чехия бла Словакиядан къуралгъан федератив кърал.

Чехословакияны тарихини узунлугъунда юч конституциясы болгъанды: 1920-чы джылгъы Чехословак Республиканы Конституцион хартиясы (Ústavní listina Československé republiky), 1948-чи джылда Чехословак Республиканы Миллет къураучу джыйылыуу алгъан конституция (Ústava Československé republiky), Чехословак Республиканы Миллет къураучу джыйлыуу (Ústavodárné Národní shromáždění republiky Československé) къабыл этген , Миллет джыйылыу бегитген 1960-чы джылгъы Чехословак Социалист Республиканы Конституциясы (Ústava Československé socialistické republiky).

Къралны башчысы — президент (Prezident), Миллет джыйылу бла 7 джыллыкъ болджалгъа сайланнганды (1960-чы джылдан — 5 джылгъа). Келечилик функциялары болгъанды, Миллет джыйылыуну чачаргъа эркинлиги болгъанды (1960-чы джылгъа дери). Миллет джыйылыуну аллында джууаблы болгъанды.

Закон чыгъарыу органы — Чехословак Республиканы Миллет джыйылыуу (чех. Národní shromáždění Republiky československé, слов. Národné zhromaždenie) кёб мандатлы бёлгеледе партиячы тизмеледен, 6 джыл болджалгъа сайланнганды (1960-чы джылдан — 4 джылгъа, 1972-чи джылдан — 5 джылгъа), 1954-чю джылдан башлаб бир мандатлы бёлгеледе сайланнганды, 1948-чи джылгъа дери Сенат (Senát) бла Келечилени палатасындан къуралгъанды (Poslanecká sněmovna); Биринчи миллет джыйылыу сайланнгынчы аны функцияларын Революцион миллет джыйылыу тындыргъанды (Revoluční národní shromáždění). 1945—1946-чы джыллада аны функцияларын Чехословакияны Болджаллы миллет джыйылыуу толтургъанды (Prozatímní Národní shromáždění republiky Československé), 1945-чи джылда — Чех миллет кенгеш (Česká národní rada), 1969-чу джылдан — Чехословак Социалист Республиканы Федерал джыйылыуу (чех. Federální shromáždění Československé socialistické republiky, слов. Federálne zhromaždenie Československej socialistickej republiky), Миллетлени палатасы (Sněmovna národů) Халкъ палатадан (Sněmovna lidu) къуралгъанды. Миллет джыйылыуда 300 келечи болгъанды (Poslanci), аланы ичинден Миллет джыйылыуну Президиуму сайланнганды (Předsednictvo Národního shromáždění), президиум Миллет джыйылыуну Председателинден (Předsedu Národního shromáždění), Миллет джыйылыуну Председателини орунбасарларындан (místopředsedů) эмда 24 келечиден къуралгъанды.

Толтуруучу орган — Правительство (Vláda), Правительствону Председатели бла министрледен къуралгъанды, аланы Президент салгъанды, Миллет джыйылыуну аллында джууаблы болгъандыла.

Словакияны келечилик органы — Джерли келечилик (Zemské zastupitelstvo) 1948-чи джылдан — Словак миллет кенгеш (Slovenská národní rada), халкъ сайлагъанды, толтуруучу органы — Джерли президент (Zemský prezident), Ич ишлени министрлиги теджелиб Президент бла бегитилгенди, 1948-чи джылдан — Келечилик джюрютгенлени Коллегиясы (Sbor pověřenců) теджеб, Правительство салгъанды, джыуублылыкъны Словак миллет кенгешни аллында тутханды, 1956-чы джылдан — Словак миллет кенгеш кеси сайлагъанды, 1960-чы джылдан Словак миллет кенгешни Президиуму, 1969-чы джылдан — Словакияны Правительствосу.

Джерли кеси оноу органла — джерли (Zemské zastupitelstvo), район (Okresní zastupitelstvo) эмда джамагъат келечиликле (obecní zastupitelstvo), 1945-чи джылдан — джерли (Zemský národní výbor, 1949-чу джылдан — край — Krajský národní výbor), район (Okresní národní výbor), шахар, джерли джамагъат эмда район (шахардагъы районла ючюн) миллет комитетле, халкъ сайлагъанды, джерли кеси оноу толтуруучу органла — джерли комитетле (Zemský výbor), джерли президентле (Zemský preziden), район комитетле (Okresní výbory), губернаторла (hejtman), джерли джамагъат комитетле (Obecní výbor), мэрле (Starosta), 1948-чи джылдан  — миллет комитетлени президиумлары, 1960-чы джылдан — крайланы, районланы, шахарланы, джерли джамагъатланы эмда шахар районланы кенгешлери.

Конституцияны тинтиучю орган — Чехословак Республиканы Конституцион сюдю (Ústavní soud Československé republiky) (1948—1969-чу джыллада болмагъанды), Президент, Сенат, Келечилени Палатасы, Правительство, Баш Сюд эмда Баш административ сюд сайлагъандыла.

Сюд система эмда прокуратура[тюзет | къайнакъны тюзет]

Баш сюд инстанция — Чехословак республиканы Баш Сюдю (Nejvyšší soud), апелляция сюдле — баш сюдле (Vrchní soud) 1949-чу джылда къоратылгъанды, биринчи инстанцияны сюдлери — край сюдле (Krajský soud) хар крайда болгъандыла (1940-чы джылланы аягъындан) Прагада шахар сюд (Městský soud v Praze), сюд системаны эм тёбен инстанциясы — район сюдле (Okresní soud) хар районда (1940-чы джылланы аягъындан), шахар сюдле (Městský soud) статсу болгъан, алай а ичинде району болмагъан шахарлада, эмда хар шахар районда район сюдле (Obvodní soud). В 1961—1964-чю джыллада джерли джамагъатла бла предприятиеледе джерли халкъ сюдле да болгъандыла (místní lidové soudy). Сюдюлени президент салгъанды (1961—1969-чу джыллада Баш сюдню сюдюлерин Миллет джыйылыу сайлагъанды, край сюдлени сюдюлерин - край миллет комитетле, район сюдню сюдюлерин - халкъ сайлагъанды, 1969-чу джылдан башлаб Баш сюдню сюдюлерин Федерал джыйлыу, республикаланы баш сюдлерин, край сюдлени, район сюдлени - миллет кенгешле, халкъдан сюдюле (Soudce z lidu) (1948-чи джылгъа дери — присяжныйле (Přísedící), келечиликле бла сайланнгандыла) миллет комитетле сайлагъандыла. Администрациялыкъ юстицияны органы — Баш административ сюд (Nejvyšší správní soud) 1952 джыл къоратылгъанды.

1953-чю джылда аскер сюдле къураладыла: аскер юстицияны баш сюд инстанциясы Баш сюдню Аскер коллегиясы болады (vojenské kolegium), аскер юстицияны апелляция инстанцияларыны сюдлери — баш аскер сюдле (vyšší vojenský soud), аскер юстицияны биринчи инстанциясыны сюдлери — аскер округ сюдле (vojenský obvodový soud).

1952-чи джылда генерал прокурор башчы болуб, прокуратура къуралады. Прокуратураны органлары: Генерал прокуратура (Generální prokuratura), край прокуратурала (Krajská prokuratura), район прокуратурала (Okresní prokuratura), баш аскер прокуратурала бла округ аскер прокуратурала боладыла.

Тарих[тюзет | къайнакъны тюзет]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Чехословакияны тарихи.

Биринчи республика (1918—1938)[тюзет | къайнакъны тюзет]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Биринчи Чехословак Республика.

Австрия-Маджарны 1918-чи джылда чачылыуу бла, Антантаны болушлугъу бла къуралгъанды. Чех эмда словак джерлени Австрия-Маджарны къурамындан чыгъарыу къозгъалыу Чехословак миллет комитет болуб къуралады, башына къазауатны заманында эмиграцияда болгъан Томаш Гарриг Масарик келеди. 1918-чи джылны 14-чю октябрында Чехословак Болджаллы правительство (Prozatímní česko-slovenská vláda) къуралады, 14-чю ноябрда эсе уа Чехословак миллет комитетни чех джерледен Рейхсратда депутатла къошулуб кенгереди — Чехословакияны революцион миллет джыйылыуу ат алады (Revoluční národní shromáždění). 29-чу февралда Революцион миллет джыйылыу [Чехословак Республиканы конституцион хартиясын (Ústavní listina Československé republiky) бегитеди, аннга кёре Чехословакия демократ парламент республика болады, закон чыгъырыу органы Миллет джыйылыу болады (Národní shromáždění), ол кеси Сенат (Senát) Келечилени палатасындан (Poslanecká sněmovna) къуралады, сайлаула кёб мандатлы сайлау округлада бардырылгъандыла, келечиле 6 джылгъа сайланнгандыла, къралгъа башчы Миллет джыйылыу 7 джылгъа сайлагъан, келечилик функцияланы джюрютген Президент (Prezident) болады, толтуруучу орган — Президент салгъан, Миллет джыйылыуну аллында джууаблы болгъан Правительство (Vláda) болады. Чехословакиягъа биринчи президент болуб Томаш Масарик сайланады. 1935-чи джылда Масарикни орнуна, кёб джылланы тыш кърал ишлени министри болгъан Эдвард Бенеш болады. 1930-чу джыллада башха Европа къраллача авторитар режимге кёчмей, либерал-демократиялыкъ къурулушну сакълагъан Чехословакия, башха къралланы Гитлер бла компромисслерине къурман болады (1938-чи джылда Мюнхендеги келишиу).

Экинчи республика (1938-1939)[тюзет | къайнакъны тюзет]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Экинчи Чехословак Республика.

1938-чи джылны къачында Мюнихдеги келишиуден сора Чехослоавкиядан сыйырылыб Германиягъа кетген Судет бёлгесиз къалады. Биринчи республиканы орнуна кёб бармагъан, башында Эмиль Гаха болгъан Экинчи республика келеди, аны къурамында Словакия бла Карпат Украина автономиялы боладыла (аны бла бирге 1938-чи джылны 2-чи ноябрында Биринчи Вена арбитражгъа кёре Словакияны къыбыла районлары Кошице шахар бла бирге, эмда Карпат Украинаны къыбыла кесеги Маджаргъа бериледи). Тешин Силезияны чех кесегин Польшей аннексия этеди.

"Ось" къралланы тюбюнде (1939—1945)[тюзет | къайнакъны тюзет]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Чехословакия экинчи дуния къазауатда.

1939-чу джылны 14-чю мартында Германияны рейхсканцлери Гитлер кесине Чехословакияны президенти Эмиль Гахуну Берлиннге чакъырады, эмда Германия Чехия бла Моравияны юсюнде протекторатын къурургъа излейди, Словакия эсе уа бойсунмазлыкъ аллыгъын даулайды. Э. Гаха ол излемге разы болады, Чехия бла Моравия Протекторат къуралыууну юсюнден кесамтха къол салынады, аны президенти Э. Гаха болады. Герман аскерлени къралгъа кириулени къаршчыкъ кёргюзген къуру Мистек шахардагъы (бусагъатда Фридек-Мистек) Карел Павликни ротасы болады.

Чехословакияда герман аскерлени колоннасы

1939-чу джылны 15-чи мартында Германияны рейхканцлерини буйругъу бла Чехия бла Моравия Германияны протекторатлары болуб баямланадыла. Протекторатны толтуруучу властына башчылыкъ фюрер салгъан рейхспротектор болады(нем. Reichsprotektor). Биринчи рехспротектор болуб 21-чи мартда Константин фон Нейрат салынады. Протекторатны президенти пост да болгъанды, алай а ол уллу оноугъа къатышмагъан къуллукъ болады, ол къуллукъну протекторат болгъан бютеу заманда Эмиль Гаха джюрютгенди. Министрликлени орнуна куралгъан бёлюмле Германиядан келген къуллукъчула бла толтурулгъандыла. Чууутлула кърал къуллукъдана къысталгъандыла. Политика партияла джасакъланнгандыла, Чехословакияны Коммунист партиясыны кёб башчысы Совет Союзгъа къачхандыла.

Словакияны башына Гитлер джанлы Йозеф Тисо келиб бойсунмаулугъун баямлайды, Карпат Украина 15-чи мартда бойсунмаулугъун баямласа да юч кюнден маджар аскерле бла оккупация этиледи эмда Маджарны къурамына къошулады.

Эмиграцияда (Лондон) Экинчи дуния къазауатны башлауу бла Чехословакияны экинчи президенти Эдвард Бенеш Чехословакияны къысталыуда правительствосун къурайды, ол правительство Гитлерге къаршчы коалция джанындан уллу дагъан кёреди (1941-чи джылдан башлаб ол коалициягъа АБШ бла СССР да къошуладыла).

Чехия бла Моравияны халкъы Германияны хорламы ючюн ишлерге деб мобилизация этиледи. Индустрияны оноуун джюрютюр ючюн энчи управленияла къураладыла. Чехле кёмюр шахталада,металлургияда эмда сауут чыгъарыуда ишлерге керек болгъандыл; джаш тёлюню бир къаууму Германиягъа джибериледи. Халкъ кереклени баджарыу товарланы чыгъарыу кючлю азайтылады, эмда немец сауутлу кючлени кереклилерин баджарыугъа джораланады. Протекторатны халкъына хар не кереклисинде къаты мардала салынадыла.

Богемия бла Моравияны протекторатыны юстиция министри Ярослав Крейчи Таборда сёлешеди, 1942

Оккупацияны биринчи айларында герман властла бек къаты болмагъандыла. Гестапону ишлеулери асламысы бла чех политикачыла эмда интеллигенциягъа къаршчы болгъанды. Алай болса да1939-чу джылны 28-чи октябрында, Чехословакияны бойсунмаулугъуну баямлаууну 21-чи джыллыгъына чехле оккупациягъа къаршчы орамлагъа чыгъадыла. 15-чи ноябрда, октябрь къозгъалыулада джаралы болгъан медик студент Ян Оплеталны ёлюмю, студент демонстрацияланы къозгъайды, аны ызындан Рейхни къаты реакциясы келеди. Политикачыланы кёб санда тутулуула башлайдыла, 1800 студент бла устаз тутулады. 17-чи ноябрда протекторатдагъы бютеу университетле бла колледжле джабыладыла, тогъуз студент алчы асылады, джюзле бла адам концлагерлеге джибериледиле.

1941-чи джылны къачында Германияны властлары талай радикал атламгъа барады. Чехия бла Моравияны рейхспротекторуну орунбасары болуб империя къоркъуусузлукъну баш управлениясыны тамадасы Рейнхард Гейдрих алынады. Чехия бла Моравияны премьер-министри Алоис Элиаш тутулады, кечирек ышаннга салынады, чех правительство чачылады, бютеу чех маданият къуралышла джабыладыла. Гестапо тутуула бла ёлтюрюулени башлайды. Чууутлуланы концлагерлеге джибериу башланады, Терезин шахарчыкъда гетто къуралады. 1942-чи джылны 4-чю июнунда Гейдлих «Антропоид» операцияда джаралы болуб ёледи. Аны ызындан келген, генерал-полковник Курт Далюге, кёбчюлюк санда адамланы тутуб эмда асыб башлайды. Лидице бла Лежаки[en] элле джер бла тенг тэтиледи. 1943-чю джылда 350 минг чакълы бир чех ишчи Германиягъа сюрюледиле. Протекторатны ичинде аскер керекли тышында башха санагъатла джасакъланадыла. Чехлени кёбюсю бойсунадыла, къуру къазауатны арт айларында къаршчыланыу къозгъалыугъа къошулуб башлайдыла.

Ючюнчю Чехословак Республика (1945—1948)[тюзет | къайнакъны тюзет]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Ючюнчю Чехословак Республика.

Чехословакияны экономикасыны орнуна салыу[тюзет | къайнакъны тюзет]

1945-чи джылны 5-чи апрелинде Кошицеде алыннган правительство программа. Программаны экономика джанында талай тамал проблеманы чертеди - къазауатда оюлгъан халкъ мюлкню дженгил тюзетиу, "уруннган халкъны бютеу къауумларыны интересинде" джангы социал политиканы тамалларын салыу, сатлыкъланы мюлклерин къралгъа мычмымай кёчюуюн баджарыу (документде «немецлени, маджарлыланы, сатлыкъланы эмда джуртун сатханланы мюлклери" деб джазылады, немец эмда маджар антифашистлени тышында), сыйырылгъан джерде джер реформа бардырыргъа. Халкъ мюлкню национализациясын излеу ачыкъдан джазымлайды, алай а аннга къаршчы да чыгъылмайды. Аны ёлчеми бютеу кърал азатланса оноу этиллик болгъанды. Национализацияны излеми халкъны ичинде бек кёб джанлысы болады, ол себебден ачыкъдан аннга къаршчы барыргъа киши да таукел болмайды. Социалист болмагъан партияла да уллу джукъ айталмайдыла.

Чехословак Республика (1948—1960)[тюзет | къайнакъны тюзет]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Чехословак Республика (1948-1960).

Нацизмни 1945-чи джылда къаушатылыуундан сора бютеу территориясында болмаса да (Карпат Украинаны УССР-ге берилиую) чехословак къраллыкъ орнуна салынад.

1945-чи джылны 28-чи октябрында Чехословак Республиканы Болджаллы миллет джыйылыуу къуралады (Prozatímní Národní shromáždění) 1946-чы джылны 6-чы майында Миллет къураучу джыйылыугъа сайлаула барадыла (Ústavodárné Národní shromáždění), алада биринчи орунну — ЧКП, экинчи — ЧХСП, ючюнчю — ЧЧП, тёртюнчю — ЧСДП аладыла, Президент Эдвард Бенеш болады, Правительствону Председатели - ЧКП-ны Председатели Клемент Готвальд болады.

1947-чи джылны 4-чю июлунда министрлени кабинети Маршаллны планын къабыл этеди эмда Париж саммитге къошулургъа оноу этеди. Алай болса да 7-чи июлда премьер-министр Готвальд Москвагъа чакъырылады, андан сора правительство Парижге бармау оноуну бегитеди. Ол заманда депортацияланы политикасы бардырылады - немецле, маджарлыла къралдан къысталадыла (Бенешни Декретлери). Къралда экономикалыкъ болум аман болады, халкъны кёбюсю да аны Маршалл плангъа къошулмау бла байлайды.

СССР-ни болушлугъу бла къралда Чехословакияны Коммунист партиясы кюч алады, 1948-чи джылны февралында къралда оноуну кючлейди. 1948-чи джылны 9-чу майында Миллет къураучу джыйлыу Чехословакияны Конституциясын къабыл этеди, аннга кёре къралны закон чыгъарыучу органы Миллет джыйылыу болады, къралны башчысы, дыйылыу сайлагъан — Президент, толтуруучу орган — Правительство, автоном Слоавкияны — Словак миллет кенгеш, джерли оноу органла — край, район, джерли джамагъат, шахар, шахар ичи район миллет комитетле боладыла, сюд органла —Баш сюд, край эмда район сюдле. Президент болуб Клемент Готвальд, Правительствогъа Председатель болуб — Антонин Запотоцкий сайланадыла.Ол джылда, кёбчюлюк коммунистледе болгъан Миллет фронтдан бирикген кандидат тизмеле киргизиледиле.

Къралда, биринчи беш джылы буржуазия опппозиция бла кюрешиуде ётген, халкъ демократияны системасы къурулады. Бир кесек либерализация Сталин бла Готвальдны 1953-чю джылда ёлгенлери эмда Хрущёв келтирген джылыу бла болады. Бир-бирде къозгъалыула да боладыла, 1953-чю джылны 1-чи июнунда Пльзень шахарда «Шкода» заводланы ишчилери ачха реформагъа разы олмай ишге барыр орнуна орамлагъа чыгъадыла. Демонстрациячыла ратушаны кючлейдиле, шахар архивни кюйдюредиле. Полиция бла гитче къаугъаладан сора танка шахаргъа киредиле, миллет юйлерине чачылады. Клемент Готвальдны ёлюмюнден сора Президент Запотоцкий, Правительствону Председатели — Вильям Широкий, ЧКП-ны АК-ни 1-чи секретары — Антонин Новотный боладыла. 1957-чи джылда Запотоцкийни ёлюмю бла Президент Новотный болады.

Чехословак Социалист Республика (1960—1990)[тюзет | къайнакъны тюзет]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Чехословак Социалист Республика.

1960-чы джылдан башлаб Чехословак Республика атын Чехословак Социалист Республикагъа тюрлендиреди (ЧССР). Бу къысхартыуда "Чехословакия" сёзге эки хариф келишеди - "ЧС"

Совет кючлеуге къаршчы Прагада демонстрация

1962-чы джылдан башлаб къралны экономикасы таймаздан кризисде болгъанды - 1961-1965 бешджыллыкъ план бютеу кёргюзюулери бла да джетишимсиз болдады. 1967-чи джылны къачында Прагада правтильство джюрютген курсха къаршчы демонстрацияла башланадыла. 1968-чи джылда политика системаны реформа этерге кюрешиу (Прага джаз) Варшава кесаматны аскерлери бла басдырылады («Дунай» опреация).

Миллет-кърал система дажнындан, къазауатдан сора биринчи 20 джыл Чехословакияда ассиметрия миллет-кърал къурам болгъады: чех миллетни энчи миллет-кърал органлары болмапгъанды, словаклада уа болгъанды (Словак миллет кенгеш эмда джерледе миллет комитетле), ол Словакиягъа бир къауум миллет-территория автономия бергенди. Чех джерледе уа ол функцияланы ара властла этгендиле, ол себеден ара властла чех властлагъа саналыб, чех джерлени бир кесек онглулукълары болгъанды.

Чехословак социалист республика 1969−1989

1969-чу джылны 1-чи январындан ЧССР-де кърал Чех Социалист Республика бла Словак Социалист Республикадан къуралгъан федерация болады (СССР бла СФРЮ кибик).

Прагада 1989-чу джылда демонстрация

Аны ызындан келген 20 джылда Густав Гусак башчылыкъ этеди, «нормализация» политика (политика джанындан уюу, эконмика джанындан тирилиу). 1989-чу джылда Къатапа революцияны эсебинде коммунитле властдан кетериледиле, къралгъа башчылыкъдиссидент-джазыуычу Вацлав Гавел болады, 31.12.1989 башлаб — Чехословакияны ахыр эмда Чехияны биринчи президенти.

Чехословакияны чачылыуу (1993)[тюзет | къайнакъны тюзет]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Къатапа айрылыу.

1989-чу джылда коммунист режимни тюшюую, Чехия бла Словакия арасында политика айрылыугъа да кюч береди. Эки республиканы элиталары бойсунмагъан кърал къурау курс аладыла.

1990-чы джылда къралда «дефис къазауат» атны джюрютген кризис чыгъады. Чех политикачыла "Чехословакия" сёзню бирге джазылыуун, словакла уа дефис бла: "Чехо-Словакия" деб джазыулыуун даулайдыла. Компромиссге келиниб 1990-чы дыжлны 29-чу мартындан къралны официал аты «Чехия эмда Словакия Федератив Республика» болады (ЧСФР), къысхартылгъан "Чехословакия" сёзню словакча дефис бла, чехча да дефиссиз джазаргъа болады[4]. Россияда дефиссиз вариант джюрюгенди.

1993-чю джылны 1-чи январында кърал дауурсуз Чехия бла Словакиягъа юлешинеди, Политикада джумушакълыгъы ючюн къатапа айрылыу болады (Къатапа революция кибик).

Кюч структурала[тюзет | къайнакъны тюзет]

Административ къурамы[тюзет | къайнакъны тюзет]

Чехословакия 1928—1938-чи джыллада
Чехословак Социалист Республиканы картасы 1969—1989

Ара шахары — Прага.

1920—1928[тюзет | къайнакъны тюзет]

1920-чы джылны 29-чу февралында алыннган парламент бегимге кёре Чехословакияны территориясы 21 жупаниягъа[cs] юлешиннгенди:

Чехия:

Моравия:

Словакия:

Прага шахар бла Карпат Украина жупанияланы къурамына кирмегендиле эмда аланы оноуу этилмегенди.

1928—1949[тюзет | къайнакъны тюзет]

Биринчи Чехословак республика 1928-чи джылдан башлаб тёрт джерге юлешинеди:

  • Чех джер (Země Česká).
  • Морав-силез джер (Země Moravskoslezská).
  • Карпат украин джер (Země Zakarpatskoukrajinská)]].
  • Словак джер (Země Slovenská).

Джерле районла бла статуслу шахарлагъа, районла - шахарла бла джамагъатлагъа, статуслу шахарла - шахар районлагъа юлешиннгендиле. Джерлени келечилик органлары - джер келечиликле, районланы - район келечиликле, толтуруучу органлары - джер комитетле, районлада - район комитетле. Экинчи республиканы заманында 1938-1939-чу джыллада Словакия бла Карпат Украина "автоном джер" статусну алгъандыла.

1949—1960[тюзет | къайнакъны тюзет]

1949-чу джылда реформа бардырылыб, 19 край къуралады (kraje) (13 Чехиияда эмда 6 Словакияда):

Чех джер Прага, Усте, Либерец, Пльзень, Карловар, Ческе-Будеёвице, Градец эмда Пардубицк крайлагъа, Морав джер — Оломуц, Острава, Готтвальд, Брно эмда Йиглава, Словак — Братислава, Банскобистрица Кошице, Нитра, Прешов и Жилина крайлагъа юлешингендиле.

Крайла районла (okres) бла статуслу шахарлагъа, районла шахарла (město) бла джамагъатлагъа (obec), статуслу шахарла шахар округлагъа (районлагъа) (obvod) юлешиннгендиле. Крайланы келечилик органлары — край миллет комитетле (krajský národní výbor), районланы — район миллет комитетле (okresní národní výbor), шахарлада — шахар миллет комитетле (městský národní výbor), джамагъатлада — джерли миллет комитетле (místní národní výbor), шахар округлада — округ миллет комитетле (obvodní národní výbor), джерли кеси оноуну толтуруучу органлары — миллет комитетлени президиумлары, 1969-чу джылдан башлаб — крайланы, районланы, джамагъатланы, шахарланы, шахар округланы кенгешлери (советлери). Словакияны келечилик органы - Словакияны Миллет Кенгеши, толтуруучу органы - Словакияны келечилик джюрютгенни Коллегиясы - 1960-чы джылгъа дери, 1960-1969-чу джыллада - Словакияны миллет Кенгешини Президиуму, 1969-чу джылдан башлаб - Словак Социалист Республиканы правительствосу.

1960—1992[тюзет | къайнакъны тюзет]

1960-чы джылда крайла уллайтылгъандыла эмда санлары 10 дери азайгъанды:

Крайла бла тенг статуслары Прага бла Братислава шахарлада болгъанды, 1968—1971-чи джыллада Брно, Острава эмда Пльзень аллай статусла алгъандыла.

1969-чу джылны январындан башлаб Чехословакия федератив кърал болгъанды, эки республикасыны статуслары штатха ушашыракъ болгъанды, ара шахарлары уа (hlavní město), федерал округга ушагъанды. ЧСР бла ССР кеслери да крайлагъа юлешиннгендиле. 1990-чы джылда республикаланы атларындан "социалист" сёз къоратылгъанды.

Политика партияла эмда джамагъат къуралышла[тюзет | къайнакъны тюзет]

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Чехословакияны политика партиялары.
Дагъыда къара: Чехословакияны правительстволарыны тизмеси

1918—1939, 1945—1948[тюзет | къайнакъны тюзет]

Онгчула[тюзет | къайнакъны тюзет]

Аралыкъчыла[тюзет | къайнакъны тюзет]

Солчула[тюзет | къайнакъны тюзет]

Миллет партияла[тюзет | къайнакъны тюзет]

1948—1989[тюзет | къайнакъны тюзет]

Джамагъат къуралышла[тюзет | къайнакъны тюзет]

Эм уллу профсоюз аралыкъ — Чехословак профсоюзла биригиу (Odborové sdružení Československé), 1945-чи джылдан — РРеволюцион профсоюз къозгъалыу[cs] (Revoluční odborové hnutí, ROH).

1979-чу джылдан башлаб ЧКП-ны джаш тёлю организациясы болгъанды - Джаш тёлюню социалист бирлиги (Socialistický svaz mládeže),1945-чи джылдан къуралгъан Карпатланы джаш тёлюсюню бирлиги, Словак джаш тёлюню бирлиги (Zväz slovenskej mládeže), Чёх джаш тёлюню бирлиги (Svaz české mládeže) эмда Поляк джаш тёлюню бирлиги бирлешиб 1949-чу джылдан 1968-чи джылгъа дери Джаш тёлюню чехословак бирлиги (Československý svaz mládeže) болгъанды.

Эм уллу феминист къуралыш (1950-чи джылдан) — Чехословак тишириу бирлик (Československý svaz žen).

Эм уллу халкъла арасы иш бирликни къуралышы (1948-чи джылдан) — Чехословак-совет шохлукъну бирлиги (Svaz československo-sovětského přátelství).

Чехословакияда миллетле, 1930

Демография[тюзет | къайнакъны тюзет]

Чехословакияны халкъы (1961−1991)

Халкъы (1991): 15,6 миллион, миллет къурамы : чехле — 62,8 %, словакла — 31 %, маджарлыла — 3,8 %, чыгъанлыла — 0,7 %, силезлиле — 0,3 %. Дагъыда башха миллетлени келечилерида болгъандыла — русинле, украинлиле, немецле, полякла эмда чууутлула.

Ёсюмю — 2,7 % (1985 джыл), 1,7 % (1990 джыл).

1989-чу джылгъа орталама джашау узунлугъу 67,7 джыл эркишилеге, 75,3 джыл тиширыулагъа болгъады. Халкъны 23,1% 15 джылдан джаш, 19% уа 60 джылдан тамадала болгъадыла.

Джашагъанланы къалынлыгъы 1986-чы джылда орталама 121 адам бир квадрат километрге болгъанды. Эм къалабалыкъ география регион  — Моравия, квадрат километрге 154 адам. Чехиягъа орталама кёргюзюм 120, Словакиягъа 106 адам болгъанды.1986-чы джылны январына кёре эм уллу шахарла:

Экономика[тюзет | къайнакъны тюзет]

Индустрия эмда эл мюлк[тюзет | къайнакъны тюзет]

1948-1989-чу джыллада промышленность баш биримле - миллет предприятияла (Národní podnik), эл мюлкде — бирикген эл мюлк кооператив (Jednotné zemědělské družstvo).

Финансла[тюзет | къайнакъны тюзет]

Ачха бирими — чехословак крона (Совет ачха бла 12 капек[5]) талай тюрлюсю болгъанды:

  • джез ачхала (1953-1992 джыллада — турч) номиналлары: 1, 2 (1953—1992 джыллада — 3), 5 эмда 10 геллер (1 геллер — кронаны 1/100).
  • багъыр-никель (1953-1992 джыллада — турч) ачхала, номиналлары: 10, 20 (1933-чю джылдан — 25), 50 геллер, 1, 2 эмда 5 крона[6].
  • Чехословакияны Миллет банкыны билетлери (1953—1992 джыллада — ЧССР-ни Кърал Банкыны билетлери (Bankovka Státnej banky československej)) номиналлары: 1 (в 1953—1992), 3 (1953—1992\), 5 (1961—1993 джыллада казначей билетле (Státovka)), 10, 20 (1953—1992 джыллада — 25), 50, 100, 500 (1953—1973 джыллада — чыгъарылмагъандыла), 1000 (1953—1973 джыллада — чыгъарылмагъандыла)[7], Чехословакияны Миллет банкы (Národní banka Československá) (1950—1992 джыллада — Чехословакияны Кърал банкы (Státní banka československá)) эмиссия этгенди[8][9].

Улоу[тюзет | къайнакъны тюзет]

Чехословакия транзит кърал болгъанды.

  • Темир джоллары — 13 141 километр.
  • Автомобиль джоллары:
    • бютеулей — 74 064 километр.
    • къаты тёшеулю — 60 765 км.
    • къаты тёшеусюз — 13 299 километр.
  • Суу джолла — 475 километр чакълы.
  • Быргъыла:

Джюк ташыу[тюзет | къайнакъны тюзет]

1985-чи джылда узакъ ташыуланы 81% темир джол бла тындырылгъанды. Автомобиль ташыула 13%, ич суу джолла бла - 5%, граждан авиация бла 1%-ден азыракъ.

Портла[тюзет | къайнакъны тюзет]

Тенгизге чыгъыуу болмагъаны себебли, тенгиз бла сатыу-алыу хоншу къралланы юсю бла баргъанды, сёз ючюн — Гдыня, Гданьск эмда Щецин Польшада; Риека эмда Копер Югославияда; Гамбург Германияны Федератив Республикасында, Росток Герман Демократ Республикада. Баш суу портла — Прага, Братислава, Дечин эмда Комарно.

Телекоммуникацияла[тюзет | къайнакъны тюзет]

Чехословакияда телекоммуникацияла ол заманнга кёре бек алчы болгъанды, туура байланыулу автомат система ишлегенди. 1987-чи джылны январында 54 AM эмда 14 FM радиостанция, къыркъ беш телевизион станция болгъанды. Почта къуллукъланы оператору — Чехословак почта (Československá pošta), телефон байламны оператору SPT Praha s.p. (Správa pošt a telekomunikací Praha — «Почтала бла телекоммуникацияланы управлениясы Прага»).

Маданият[тюзет | къайнакъны тюзет]

Дин[тюзет | къайнакъны тюзет]

1991-чи тергеуге кёре: католикле — 46,4 %, евангелистле (лютеранла) — 5,3 %, православла — 0,34 % (53 минг адам чакълы), муслиманла, буддистле, атеистле 29,5 %/16,7 % (республикагъа кёре уллу башхалыкъ барды (Чехия бла Словакиягъа къара)).

Кёбчюлюк информацияны амаллары[тюзет | къайнакъны тюзет]

Эм уллу информация агентство — Чехословак телеграф агентство (Ceskoslovenska Tiskova Kancelar). Кърал радиокомпания — Чехословак радио (Československý rozhlas), къурамында: Radiožurnál (ЧКП-ны заманында Československo), Praha эмда Vltava, аны тышында бёлгеледе радиостанцияла — Brno, Bratislava эмда башхала, кърал телекомпания — Чехословак телевидение (Československá televize), къурамында: ČST1 эмда ČST 2 каналла (1993-чю джылны башына дери). Басымны юсюнден законланы толтурууну тинтген орган - 1991-чи джылда къуралгъан Радиобериу бла телевидениени федерал кенгеши (Federální Rada pro rozhlasové a televizní vysílání).

Кинематография эмда таууш джазыу[тюзет | къайнакъны тюзет]

  • «Баррандов» киностудия (Filmové studio Barrandov)
  • Krátký Film Praha — анимация студия
  • Кинопрокатны аралыгъы (Ústřední půjčovna filmů) — кинотеатрланы бирикдирген къуралыш
  • Supraphon — ЧССР-де таууш джаздырыучу компания
  • OPOS — ЧССР-де таууш джаздырыучу компания

Байрамла[тюзет | къайнакъны тюзет]

1925-1951
  • Джангы джыл — 1-чи январь.
  • Уллу Байрым.
  • Пасха.
  • Пасха баш кюн.
  • Аллахны тирилиую.
  • Эллилик.
  • Христосну Саны бла Къаныны Байрамы.
  • Сыйлы апостолла Пётр бла Павелни кюнлери — 29-чу июнь.
  • Мариямны ёлюмю — 15-чи август.
  • Бойсунмаулукъну кюню — 5-чи июль.
  • Бютеу шыйыхланы кюню — 1 ноября.
  • Мариямны сылтаулу болуу — 8-чи декабрь.
  • Христосну Туугъаны — 25 эмда 26-чи декабрь.
1951-1991
  • Джангы джыл — 1-чи январь.
  • Пасха.
  • Пасха баш кюн.
  • Урунууну байрамы — 1-чи май.
  • Национализацияны кюню — 28-чи октябрь.
  • Христосну Туугъаны — 25 эмда 26-чи декабрь.

Дагъыда къарагъыз[тюзет | къайнакъны тюзет]

Белгиле[тюзет | къайнакъны тюзет]

  1. ↑ Václav Dědina. Československá vlastivěda(чех.). — Praha: Sfinx, 1936. — Т. 5. — Б. 164.
  2. ↑ Картада кёргюзюлген провинцияла № 125/1927 Zb закон бла 1928-чи джылда кючге киргендиле.
  3. ↑ Атлас СССР, 1940. Карта Германии.
  4. ↑ Ярослав Шимов. Чехи и словаки: непростой «брак» и тихий «развод» Архивная копия от 1 май 2010 на Wayback Machine
  5. ↑ КРОНА (ДЕН. ЕДИНИЦА) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  6. ↑ Каталог монет Чехословакии.
  7. ↑ Чехословацкая Социалистическая Республика.
  8. ↑ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БАНК ЧЕХОСЛОВАКИИ // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  9. ↑ Чехословакия.

Джибериуле[тюзет | къайнакъны тюзет]

Чыкъгъаны — «https://krc.wikipedia.org/w/index.php?title=Чехословакия&oldid=109784»