Repubblika Ċentru-Afrikana

Repubblika Ċentru-Afrikana
Ködörösêse tî Bêafrîka
République centrafricaine
Repubblika Ċentru-Afrikana Ködörösêse tî Bêafrîka; République centrafricaine
	Mottu: "Unité, Dignité, Travail" "Unità, Dinjità, Xogħol"
	Innu nazzjonali: (FR) La Renaissance; (MT) Ir-Rinaxximent;
Belt kapitali; (u l-ikbar belt)	Bangui; 4°22′N 18°35′W / 4.367°N 18.583°W
Lingwi uffiċjali	Franċiż
Gvern	Repubblika
Indipendenza
Erja
Popolazzjoni
PGD (PSX)	stima tal-2011
PGD (nominali)	stima tal-2011
IŻU (2011)	0.343 (bax) (133)
Valuta	Franc Afrikana Ċentrali (XAF)
Żona tal-ħin	WAT (UTC+1)
Kodiċi telefoniku	+236
TLD tal-internet	.cf

Ir-Repubblika Ċentru-Afrikana (RĊA; Franċiż: République centrafricaine) hi pajjiż interkjuż fl-Afrika Ċentrali. Il-fruntieri tiegħa huma ċ-Ċad fit-tramuntana, is-Sudan fil-grigal, is-Sudan t'Isfel fil-lvant, ir-Repubblika Demokratika tal-Kongo u r-Repubblika tal-Kongo fin-nofsinhar, u l-Kamerun fil-punent. L-art tar-RĊA tkopri madwar 240,000 mil kwadru, u fl-2008 kellha popolazzjoni stmata ta' madwar 4,400,000 ruħ. Bangui hija l-belt kapitali tal-pajjiż.

Fir-Repubblika Ċentru-Afrikana, ir-reliġjon tal-maġġoranza b'85% tal-popolazzjoni li tipprattika hija l-Kristjaneżmu, il-15% li jifdal jistqarru Iżlam.

Total tal-fruntieri tar-Repubblika Ċentru-Afrikana: 5,920 km, pajjiżi tal-fruntiera (5): Kamerun 901 km; Ċad 1556 km; Ir-Repubblika Demokratika tal-Kongo 1,747 km, ir-Repubblika tal-Kongo 487 km; Sudan t'Isfel 1055 km; Sudan 174 km.

L-ogħla punt: Mount Ngaoui; Popolazzjoni (119-il pożizzjoni): Stima 5,455,000 abitant.

Bangui/Bangi/Bangî
Birao
Bria
Bangassou
Bossangoa
Bouar/Buar
Bouar/Buar
Berbérati/Berberati
Birao
Kabo
Kaga-Bandoro (qabel Fort-Crampel u Crampel)
Suq Fort-Crampel, 1900

Il-megaliti Bouar, impinġi hawn fuq bolla tal-Afrika Ċentrali tal-1967, imorru għall-aħħar Neolitiku (ċ. 3500-2700 QK).
Is-Sultan ta' Bangassou u n-nisa tiegħu, 1906

Ir-Repubblika Ċentru-Afrikana (CAR) hija pajjiż mingħajr kosta fl-Afrika Ċentrali. Hija tmiss maċ-Ċad fit-tramuntana, is-Sudan fil-grigal, is-Sudan t'Isfel fix-Xlokk, ir-Repubblika Demokratika tal-Kongo fin-nofsinhar, ir-Repubblika tal-Kongo fil-Lbiċ, u l-Kamerun fil-punent.

Ir-Repubblika Ċentru-Afrikana tkopri żona ta' art ta' madwar 620,000 kilometru kwadru (240,000 mil kwadru). Mill-2021, kellha popolazzjoni stmata ta' madwar 5.5 miljun. Mill-2023, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana hija x-xena ta' gwerra ċivili, li kompliet mill-2012.

Il-biċċa l-kbira tar-Repubblika Ċentru-Afrikana tikkonsisti minn savanna Sudano-Ginea, iżda l-pajjiż jinkludi wkoll żona Sahelo-Sudanjana fit-tramuntana u żona tal-foresti ekwatorjali fin-nofsinhar. Żewġ terzi tal-pajjiż jinsab fi ħdan il-Baċir tax-Xmara Ubangi (li joħroġ fil-Kongo), filwaqt li t-terz li jifdal jinsab fil-Baċir ta' Chari, li joħroġ fil-Lag Ċad.

Dak li llum hija r-Repubblika Ċentrali Afrikana ilha abitata mill-inqas minn 8000 QK. Il-fruntieri tal-pajjiż ġew stabbiliti minn Franza, li ħakmet il-pajjiż bħala kolonja li bdiet fl-aħħar tas-seklu 19. Wara li kisbet l-indipendenza minn Franza fl-1960, ir-Repubblika Ċentru-Afrikana kienet immexxija minn sensiela ta' mexxejja awtokratiċi, inkluż attentat fallut ta' monarkija.

Fis-snin 90, is-sejħiet għad-demokrazija wasslu għall-ewwel elezzjonijiet demokratiċi multipartiti fl-1993. Ange-Félix Patassé sar president, iżda aktar tard tkeċċa mill-Ġeneral François Bozizé fil-kolp ta' stat tal-2003. Il-Gwerra ta’'Bush fir-Repubblika Ċentru-Afrikana bdiet fl-2004, u minkejja trattat ta’ paċi fl-2007 u ieħor fl-2011, il-gwerra ċivili reġgħet bdiet fl-2012. Il-gwerra ċivili kompliet ir-rekord fqir tad-drittijiet tal-bniedem tal-pajjiż: kienet ikkaratterizzata minn abbużi mifruxa u li qed jikbru minn diversi gruppi armati parteċipanti, inklużi priġunerija arbitrarja, tortura, u restrizzjonijiet fuq il-libertà tal-istampa u l-moviment.

Minkejja (jew possibilment minħabba) id-depożiti minerali sinifikanti tagħha u riżorsi oħra, bħal riżervi ta' uranju, żejt mhux raffinat, deheb, djamanti, kobalt, injam, u enerġija idroelettrika, kif ukoll ammonti sinifikanti ta' art li tinħarat, iċ-Ċentru Ċentrali Ir-Repubblika Afrikana hija fost l-għaxar pajjiżi l-ifqar fid-dinja, bl-inqas PGD per capita fil-parità tas-saħħa tal-akkwist fid-dinja mill-2017. Mill-2021, skont l-Indiċi tal-Iżvilupp Uman (HDI), il-pajjiż li kellha ir-raba’ l-inqas livell ta’ żvilupp uman, li jikklassifika 188 minn 191 pajjiż. Il-pajjiż kellu l-inqas Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem (IHDI) aġġustat għall-inugwaljanza, li kklassifika 156 minn 156 pajjiż. [13] Ir-Repubblika Ċentru-Afrikana hija wkoll stmata li hija l-pajjiż l-aktar ħżiena għas-saħħa [14] kif ukoll l-agħar pajjiż li jkun żagħżugħ. [ħmistax]

Ir-Repubblika Ċentru-Afrikana hija membru tan-Nazzjonijiet Uniti, l-Unjoni Afrikana, il-Komunità Ekonomika tal-Istati tal-Afrika Ċentrali, l-Organizzazzjoni Internazzjonali tal-Francofonija, u l-Moviment Mhux Allinjat.

Etimoloġija[immodifika | immodifika s-sors]

L-isem tar-Repubblika Ċentru-Afrikana huwa derivat mill-post ġeografiku tal-pajjiż fir-reġjun ċentrali tal-Afrika u l-forma repubblikana ta 'gvern tagħha. Mill-1976 sal-1979, il-pajjiż kien magħruf bħala l-Imperu tal-Afrika Ċentrali.

Matul l-era kolonjali, l-isem tal-pajjiż kien Ubangi-Shari (bil-Franċiż: Oubangui-Chari), isem derivat mix-Xmara Ubangi u x-Xmara Chari. Barthélemy Boganda, l-ewwel Prim Ministru tal-pajjiż, iffavorixxa l-isem "Repubblika Ċentru-Afrikana" fuq Ubangi-Shari, allegatament għaliex ippreveda għaqda akbar ta 'pajjiżi fl-Afrika Ċentrali.

Storja[immodifika | immodifika s-sors]

L-attività Franċiża fiż-żona bdiet fl-1889 bit-twaqqif ta 'l-imbiegħed ta' Bangi fil-kap tat-tbaħħir fuq l-Ubangi.

Upper Ubangi ġie stabbilit bħala parti mill-Kongo Franċiż fid-9 ta' Diċembru, 1891. Minkejja konvenzjoni bejn Franza u l-Istat Ħieles tal-Kongo li stabbilixxiet fruntiera madwar ir-4 parallel, iż-żona ġiet ikkontestata mill-1892 sal-1895 mal-Istat Ħieles tal-Kongo, li sostniet il- reġjun. bħala t-territorju tagħha ta' Ubangi-Bomu (Oubangui-Bomou). Upper Ubangi kienet kolonja separata mit-13 ta' Lulju, 1894, sal-10 ta' Diċembru, 1899, f'liema żmien ġiet inkorporata fil-Kongo Franċiż. Ir-reġjun ta 'Shari ta' Fuq ġie stabbilit bħala parti mill-Kongo Franċiż fil-5 ta 'Settembru, 1900. Fl-istess sena, il-Kumpanija tas-Sultanati ta' Upper Ubangi ħadet aktar minn 140,000 km 2 ta 'Upper Ubangi bħala konċessjoni.

It-territorji ġew magħqudin bħala l-kolonja separata ta 'Ubangi-Shari fid-29 ta' Diċembru 1903, wara t-telfa Franċiża ta' Abbas II tal-Eġittu, li kien talab iż-żona. Fil-11 ta 'Frar, 1906, din il-kolonja ingħaqdet mal-insedjamenti Franċiżi madwar il-Lag Ċad u saret it-territorju Ubangi-Shari ta' Ubangi-Shari-Chad (Oubangui-Chari Tchad). Fl-1909, huwa rċieva l-amministrazzjoni fuq is-sultanati ta' Zemio u Rafai tal-Kongo Belġjan.

Fil-15 ta' Jannar, 1910, din l-amministrazzjoni ingħaqdet mal-Kongo Nofsani Franċiż u l-Gabon bħala ż-żona Ubangi-Shari tal-Afrika Ekwatorjali Franċiża (FEA). Fit-12 ta’ April, 1916, reġgħet saret il-kolonja separata ta' Ubangi-Shari, iżda fl-1920 tilfet it-territorju madwar il-Lag Ċad u fit-30 ta' Ġunju 1934 reġgħet ġiet inkorporata f’FEA. Bħala parti mill-FEA, ġiet iddikjarata territorju barra l-pajjiż fil-31 ta' Diċembru, 1937.

Bejn l-1915 u l-1931, il-bolol ġew stampati żżejjed għall-użu f'Ubangi-Shari, u mbagħad stampati apposta għall-kolonja.

Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, baqgħet leali lejn Vichy Franza mis-16 ta' Ġunju sad-29 ta' Awwissu 1940, qabel ma ttieħdet mill-Franċiż Ħieles. Ingħatat awtonomija bħala r-Repubblika Ċentrali Afrikana fl-1 ta’ Diċembru 1958 u l-indipendenza taħt l-istess isem fit-13 ta' Awwissu, 1960.