Empathie

Empathie tonen door te troosten

Empathie (Grieks: ἐμπάθεια, invoelen) is inlevingsvermogen, het vermogen om zich in te leven in de situatie en gevoelens van anderen.

Zich kunnen verplaatsen in anderen draagt bij aan het kunnen begrijpen van emoties van anderen en aan communicatie. Empathie steunt ook op goed 'lezen' of verstaan van verbale en non-verbale communicatie van anderen. Empathie omvat zowel een cognitieve (het zich in een andere persoon kunnen verplaatsen) als een affectieve (bezorgdheid voor een andere persoon) component.

Empathie is niet hetzelfde als altruïsme. Een gevoel of beleving van empathie wordt automatisch opgeroepen, en kan een voedingsbodem zijn voor altruïstisch gedrag, zoals het bieden van hulp. Maar altruïsme is een keuzeproces.

Psychologische achtergrond

Empathie en persoonlijkheid

Empathie wordt soms gezien als een individuele vaardigheid of persoonlijkheidseigenschap die belangrijk is in de omgang met mensen. Het empathisch vermogen speelt een hoofdrol bij emotionele intelligentie.

Empathie en ontwikkeling

Empathie is een eigenschap die ingebed is in de emotionele en cognitieve ontwikkeling van individuen. Onderzoek toont aan dat empathie zich rond de kleuterleeftijd ontwikkelt. Peuters kunnen bijvoorbeeld anderen troosten op die jonge leeftijd. Ook kunnen peuters vanaf die leeftijd spelletjes spelen waarmee ze iemand anders kunnen foppen. Deze vaardigheden vereisen dat het kind weet wat anderen geloven, zodat de peuter dit kan manipuleren.

Gendergerelateerde empathie

Er is onderzoek gedaan naar het verschil in empathisch vermogen van de twee seksen. Volgens een Spaans onderzoek onder pubers bleek dat meisjes over het algemeen veel grotere affectieve empathie hebben dan jongens en een iets grotere cognitieve empathie. Het verschil in empathisch vermogen bleek met leeftijd toe te nemen. Op beide soorten bleken vrouwen ook in tests beter te scoren dan mannen, al suggereren onderzoeken dat het veronderstelde verschil tussen mannen en vrouwen komt omdat mannen door maatschappelijke normen minder snel geneigd zijn emoties te tonen.

Uit onderzoek bleek daarnaast dat er ook een verschil is in de empathie die ontvangen wordt: vrouwen krijgen, zowel van andere vrouwen als van mannen, meer empathie. Dit zou komen omdat aan vrouwen vaker positieve eigenschappen worden toegeschreven, in het Engels het 'women are wonderful-effect' genoemd, en omdat gevoelszaken bij mannen minder snel serieus genomen worden.

Empathie en autisme

Uit onderzoek blijkt dat niet alle mensen in staat zijn om de emoties van anderen te bemerken op eenzelfde niveau. Zo werd autisme vaak gekarakteriseerd door een verminderd vermogen tot empathie voor een andere persoon. Er is nog veel meer onderzoek nodig om te concluderen wat er anders gaat in de informatieverwerking op het vlak van empathie. Hierbij zouden spiegelneuronen een aantal aanwijzingen kunnen geven.

De mogelijke verschillen in de informatieverwerking op het vlak van empathie houden niet in dat mensen met autisme geen gevoelens voor anderen kunnen ontwikkelen.

Empathie en schizofrenie

Een lage empathie lijkt mensen ook kwetsbaar te maken voor psychose en schizofrenie.

Empathie en gedragsstoornissen

Een gebrek aan empathie kan samenhangen met de eigenschap alexithymie. Gebrek aan empathie zou ten slotte ook gelden voor mensen met een psychopathische stoornis. Deze zijn in veel gevallen in staat het zo te laten lijken alsof ze zich bewust zijn van de emoties van anderen, waarbij zij soms overtuigend zorg of vriendschap tonen. Zij kunnen deze vaardigheid gebruiken om te charmeren of om te manipuleren, maar deze personen missen de cruciale gevoelens van sympathie of compassie, waar empathie vaak toe leidt.

Empathie en therapie

Empathie is een van de kerncondities van de hulpverlening.

Empathie en simulatietheorie

Empathie is het vermogen zich in anderen te verplaatsen. Simulatietheorie gaat uit van de veronderstelling dat louter het waarnemen van gedrag en bijvoorbeeld de emotionele expressies van anderen, dezelfde mechanismen in de hersenen activeert die gebruikt worden om het eigen gedrag en emoties te produceren.

Volgens deze theorie is het vermogen zich in anderen te verplaatsen dus een uitvloeisel van perceptie van andermans gedrag en niet zozeer een specifiek invoelend vermogen. De ontdekking van spiegelneuronen in de hersenen kan gezien worden als een bevestiging van de simulatietheorie. Aanhangers van de simulatietheorie menen dat deze ook gebruikt kan worden om verschijnselen die vallen onder theory of mind te verklaren.

Kritiek

Er is ook kritiek op de overwaardering die emotionele empathie ten deel valt. Een bekende criticus is Paul Bloom. Hij stelt onder andere dat empathie partijdig is, omdat we meer empathie ervaren met mensen die meer op ons lijken. Empathische mensen voelen sterk mee met wat een ander voelt. Dat is niet zonder meer een voordeel, want het kan die mensen ook emotioneel uitputten. Daardoor zijn ze minder goed in staat om de ander te helpen. Bij bepaalde beroepsgroepen, bijvoorbeeld artsen, is enige distantie juist wenselijk. Ook in het algemeen werkt het beter als een helper niet dezelfde paniek voelt als een slachtoffer.

Jordan, Amir en Bloom maken onderscheid tussen empathie en bezorgdheid (Engels: concern). Bezorgdheid blijkt een betere indicator van sociaal gedrag (Engels: pro social action) dan empathie, terwijl het een wijd verspreid idee is een grotere rol aan empathie toe te schrijven.

Empathie bij dieren

Het herkennen van uitingen van angst, woede en pijn bij andere dieren lijkt vanuit evolutionair standpunt een belangrijke voorwaarde voor de aanpassing van een dier aan zijn omgeving en dus ook zijn overlevingskansen. Mensapen als chimpansees vertonen soms een sterke onderlinge competitie en ook gewelddadig gedrag, maar blijken ook gevoelig voor het leed van soortgenoten. Onderzoek naar mensapen als chimpansees suggereert dat ook bij dieren empathisch gedrag voorkomt in de vorm van elkaar troosten en herkenning van gelaatsexpressies Er werd ook een vorm van empathisch gedrag bij ratten vastgesteld. Ook zelfherkenning van dieren in de spiegelproef wordt gezien als een teken van inlevingsvermogen bij dieren. Olifanten komen vaak terug op de plek waar een familielid is gestorven. Zij herkennen hun familieleden door de geur die dezen bezitten en kunnen elkaar ruiken tot op een afstand van vijf kilometer.

Empathie binnen het onderwijs

Het belang van empathie binnen het onderwijs

Empathie speelt een belangrijke rol binnen educatieve omgevingen. Empathisch onderwijs verwijst naar een aanpak waarbij leerkrachten en leerlingen zich bewust zijn van, en kunnen inleven in, de perspectieven van anderen aan de hand van emoties, acties en gedachten die ze tonen. Deze manier van onderwijs houdt in dat men in staat is tot het tonen van begrip, compassie en respect voor diversiteit. Dankzij empathisch onderwijs kan er een sterkere band ontstaan tussen individuen en groepen. Dit kan leiden tot gemotiveerde en zelfzekere personen die hun leerproces en zichzelf waarderen.

Empathie binnen het onderwijs kan gezien worden als een waardevol element dat niet enkel het individuele welzijn van leerlingen bevordert, maar ook bijdraagt aan een inclusieve en diverse samenleving. Empathie nastreven binnen het onderwijs is een belangrijke factor om leerlingen voor te bereiden op een diverse en geglobaliseerde wereld en om deze te leren waarderen. Het begrijpen en erkennen van deze diversiteit is essentieel voor het creëren van een omgeving waarin iedereen gelijke kansen krijgt om te leren en te groeien. Door empathie te cultiveren kunnen onderwijsinstellingen ook een krachtige bijdrage leveren aan het bevorderen van gelijkheid en sociale rechtvaardigheid binnen het onderwijs en daarbuiten.

De institutionalisering van empathie als leerdoel kan reeds teruggevonden worden binnen enkele organisaties, zoals UNESCO en de Raad van Europa. UNESCO geeft het belang van empathie binnen het onderwijs aan door dit te omschrijven als streefdoel binnen hun handleiding “Teaching respect for all”, een richtlijn om discriminatie binnen het onderwijs tegen te gaan aan de hand van tolerantie en respect voor elkaar. Ook de Raad van Europa benadrukt met het ‘referentiekader voor competenties voor democratische cultuur’ welke competenties leerlingen nodig hebben om te kunnen deelnemen en samenleven binnen een culturele diverse onderwijsomgeving. Eén van deze competenties omvat het vermogen tot tonen van empathie, wat belangrijk is om bewustzijn te ontwikkelen rond verschillende socioculturele perspectieven en identiteiten.

Interpersoonlijke relaties

Door binnen het onderwijs meer te focussen op empathie leren leerlingen en leerkrachten beter menselijke relaties te onderhouden, wat eveneens kan leiden tot een coöperatief schoolklimaat. Daarnaast heeft empathisch onderwijs ook een belangrijke invloed op de persoonlijke ontwikkeling van de mens op vlak van individuele capaciteiten en zelfredzaamheid. Men wordt in staat gesteld inzicht en begrip te tonen de perspectieven van anderen, wat zou kunnen leiden tot een school klimaat waarin diversiteit meer geaccepteerd en omarmd wordt.

Conflictresolutie

Empathie speelt een belangrijke rol in conflictresolutie omdat het de mens in staat stelt standpunten en gevoelens van anderen te begrijpen en respecteren. Wanneer leerlingen de vaardigheid beschikken empathie te kunnen uiten kan dit hen helpen om sneller tot een succesvolle oplossing komen, terwijl conflictresolutie minder constructief zal verlopen wanneer leerlingen deze empathie niet kunnen uiten.

Emotionele ontwikkeling

Empathisch vermogen speelt een belangrijke rol binnen emotionele ontwikkeling, daar het leerlingen in staat stelt emoties te herkennen bij zichzelf en bij anderen, en daarmee hun ontwikkeling op sociaal, persoonlijk en schools vlak kan stimuleren. Wanneer leerlingen over goede emotionele vaardigheden beschikken heeft dit dan weer een positieve impact op het welzijn van het kind, dit op vlak van lichamelijk, psychisch en sociaal welbevinden. Ook het schoolsucces kan mee bepaald worden door de emotionele component, aangezien een goede emotieregulatie meer motivatie en betrokkenheid mee in de hand werkt.

Empathie en kansengelijkheid

Het vermogen om zich in te leven in en aandacht te hebben voor de gevoelens, gedachten en ervaringen van anderen stelt leerkrachten en medeleerlingen in staat om diepgaand kennis te maken met verschillenden achtergronden, perspectieven en levensomstandigheden. Door empathie te gebruiken binnen een educatieve omgeving, zou er kunnen gewerkt worden aan een onderwijslandschap dat alle leerlingen ondersteunt en gelijke kansen biedt tot een optimale ontwikkeling. Een hoge mate van empathie zou kunnen zorgen voor een hogere mate van betrokkenheid tussen leerlingen en leerkrachten, wat ervoor zorgt dat élke leerling gehoord kan worden. Empathie stelt leerkrachten in staat om structurele en sociale obstakels (zoals moeilijke communicatie of prestatiedruk) te herkennen die leerlingen kunnen belemmeren binnen hun schoolse en emotionele ontwikkeling, wat een belangrijke eerste stap is om deze belemmeringen actief aan te kunnen pakken. Op deze manier zouden ongelijkheden kunnen vereffend worden en kunnen alle leerlingen de kans krijgen om hun volledig potentieel te kunnen bereiken.

Concrete toepassingen van empathie binnen het onderwijs

Empathie kan op verschillende manieren in de praktijk gebracht worden binnen het onderwijs, zoals bijvoorbeeld binnen het proces van emotiesocialisatie en voor het bevorderen van hulpgedrag bij kinderen en jongeren.

Emotiesocialisatie

Zoals hierboven aangegeven is de emotionele ontwikkeling belangrijk voor het ontwikkelen van een empathisch vermogen. Wanneer er binnen de scholen sterker ingezet kan worden op het leren omgaan met anderen, en hiervoor empathie als belangrijk element gebruiken, kan er een veilig klimaat gecreëerd worden waarin élke leerling en leerkracht zich thuis voelt. Een veilige omgeving geeft leerlingen en leerkrachten de boodschap dat het oké is om emoties te uiten. Hierna is het de rol van de leerkracht of het schoolbestuur deze emoties bespreekbaar te maken, dit kan door middel van één-op-één gesprekken of klasgesprekken. Dit maakt het voor de leerlingen mogelijk emoties van andere bij zichzelf te herkennen, te begrijpen en hier empathie voor te tonen. De leerkracht zou binnen deze praktijken ook oog moeten hebben voor ‘modelling’, een techniek waarbij de leerkracht zijn of haar emotionele expressie gebruikt om kinderen expliciet te leren over emoties.

Hulpgedrag van kinderen

Empathie lijkt een grote rol te spelen binnen het bevorderen van hulpgedrag van kinderen en jongeren over diverse groepen heen. Dit houdt in dat leerlingen met veel empathie, positieve relaties kunnen aangaan met anderen. Hoe meer leerlingen empathie kunnen uiten of aanvoelen, hoe meer ze in staat zijn hulp te bieden aan anderen. Dit hulpgedrag kan ten goede komen aan de bevordering van solidariteit tussen groepen en helpt discriminatie te voorkomen. Daarom is het belangrijk de ontwikkeling van empathie te stimuleren binnen het onderwijs, dit kan aan de hand van het vertellen van verhaaltjes waarbij leeftijdsgenoten hulp nodig hebben en door hier achteraf vragen rond te stellen die de leerlingen in staat stelt zich in te leven in de positie van het personage .

Historische belangstelling voor empathie in het onderwijs

De invloed van empathie op het leerproces en de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen kan reeds worden teruggevonden in het werk van verschillende auteurs, filosofen en onderzoekers. Op deze manier wordt aangetoond dat empathie binnen het onderwijs reeds lange tijd een aandachtpunt is en dat er in stijgende mate vooruitgang gemaakt om het belang van het gebruik van empathie te benadrukken.

Sociaal-constructivisme

Het sociaal-constructivisme is een stroming die ervan uitgaat dat leerlingen, en ook leerkrachten, niet alleen leren vanuit individuele ervaringen, maar ook vanuit interactie met anderen. Het stelt dat er niet één waarheid is, maar vele naast elkaar. Dit kan worden vergeleken met leerlingen en leerkrachten binnen een onderwijssetting, niet iedereen is hetzelfde, maar iedere speler binnen het diverse onderwijsveld heeft zijn eigen unieke identiteit. Empathie kan hierbij gezien worden als een medium om te kunnen interageren met anderen, om andere waarheden te kunnen ontdekken. Het stelt de leerlingen en leerkrachten in staat om de perspectieven van anderen beter te kunnen begrijpen.

Humanistische psychologie

Carl Rogers, grondlegger van de humanistische psychologie, focuste voornamelijk op het geloof dat mensen van nature goed zijn en in staat zijn zichzelf op een positieve manier te kunnen ontwikkelen en ontplooien. Volgens zijn visie leren mensen door ervaringen, op basis waarvan iedereen een unieke identiteit ontwikkelt. Vanuit deze persoonlijke identiteit is iedereen op een andere manier zichzelf maar, wanneer ons ‘zelf zijn’ niet aansluit bij de verwachtingen van anderen kan dit tot spanning leiden. Rogers stelt hierbij dat empathie, als acceptatie van anderen hun gedachtegang en geloof, helpend kan zijn op de persoonlijke ontwikkeling te stimuleren. Het stelt leerlingen en leerkrachten in staat zich als persoon te ontplooien zonder dat onzekerheden of angsten in de weg staan.

Sociaal-emotioneel leren

Sociaal-emotioneel leren legt de nadruk op de ontwikkeling van emotionele intelligentie, waarbij empathie kan gezien worden als een belangrijk kenmerk. Onderwijs moet hierbij niet altijd gericht zijn op enkel academische prestaties, maar ook op de emotionele en persoonlijke ontwikkeling van leerlingen. Leerlingen, maar ook leerkrachten, kunnen op deze manier leren over hoe ze zich kunnen verhouden binnen sociale verbanden om een betere omgang te kunnen creëren met zichzelf en met anderen.

Kritische pedagogiek

Deze stroming houdt in dat het belangrijk is om binnen het onderwijs aandacht te besteden aan de hedendaagse ongelijkheid binnen de samenleving. Diversiteit binnen de samenleving wordt vaak onderdrukt door mechanismen van uitsluiting die door de meesten als ‘normaal’ gezien worden. Het is hierdoor belangrijk om een proces van bewustwording door te maken zodat men meer inzicht kan verwerven over de eigen positie rond de ongelijkheden binnen de samenleving, maar ook de positie van anderen. Empathie kan hierbij gezien worden als een krachtige factor om deze bewustwording te creëren en zo een positie in te kunnen nemen tegenover sociale en interculturele kwesties. Op deze manier wordt er meer waardering ontwikkeld voor anderen en kan de diversiteit binnen de samenleving in een groter daglicht gezet worden.

Zie ook

• Spiegelneuron

Bronnen, noten en/of referenties

WikiWoordenboek

· ·

Gemoedstoestanden