Kazimiera Iłłakowiczówna
Kazimiera "Iłła" Iłłakowiczówna, (ur. 6 sierpnia 1892 w Wilnie[1], zm. 16 lutego 1983 w Poznaniu[2]) – polska poetka, prozaik, dramaturg i tłumaczka.
Biografia
Była nieślubną córką Barbary Iłłakowiczówny i Klemensa Zana (syna Tomasza Zana "Promienistego", bliskiego przyjaciela Adama Mickiewicza). Została wcześnie osierocona i wychowywała się u krewnych, przygarnęła ją Zofia Buyno z Zyberk-Platerów, która stała się swego rodzaju przybraną matką poetki.
W latach 1908–1909 studiowała w Oksfordzie a od 1910 do 1914 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim (brała wówczas udział w strajku studenckim). W latach 1915–1917 służyła jako sanitariuszka w armii rosyjskiej. Od 1918 pracowała w MSZ, w latach 1926–1935 była sekretarką Józefa Piłsudskiego, a po jego śmierci znów w MSZ. W latach 1936–1938 odbyła tournée po Europie z wykładem o marszałku Piłsudskim. W okresie międzywojennym jej utwory publikowała prasa literacka w tym między innymi wydawana w Poznaniu Tęcza. W 1939 ewakuowała się do Rumunii, gdzie spędziła wojnę. W 1947 wróciła do Polski i zamieszkała w Poznaniu.
Należała do najwybitniejszych postaci życia literackiego Warszawy w dwudziestoleciu międzywojennym. Wyrazista osobowość, żywa inteligencja, siła woli, elegancja, także pewna kapryśność i nieprzewidywalność w kontaktach z ludźmi czyniły z niej osobę fascynującą towarzysko, chociaż trudną[potrzebny przypis]. We wczesnej młodości fascynował ją ruch feministyczny, żywy już w okresie modernizmu. Zawsze jednak, głęboko wierząca, czuła silną więź z duchowością chrześcijańską. Iłłakowiczówna miała rozległy krąg przyjaciół, wśród których byli Witkacy, Julian Tuwim (po jego śmierci poświęciła mu wzruszające wspomnienie Pozgonne Tuwimowi), Maria Dąbrowska (porównująca ją w swym Dzienniku do hiszpańskiej mistyczki św. Teresy z Avila). Po wojnie, pozbawiona pracy etatowej (łudziła się, że w nowym systemie politycznym odzyska jednak posadę w MSZ), osiadła w Poznaniu, zajmując się przekładami literatury europejskiej (Goethe, Tołstoj) i nauczaniem języka angielskiego oraz śledząc bacznie życie polityczne (po wypadkach poznańskich w czerwcu 1956 r., kiedy w krwawych starciach ginęli demonstrujący robotnicy, napisała wiersz Rozstrzelano moje serce w Poznaniu). W ostatnich latach życia, po nieudanej operacji jaskry, była ociemniała.
Jako poetka Iłłakowiczówna ujawnia oryginalną wyobraźnię magiczną, zmysł obserwacji, malarską i dynamiczną (niemal filmową) zdolność opisu, niezwykłe, prawie muzyczne, wyczucie rytmu tekstu, operuje też groteską, a czasem naiwną, dziecięca tonacją wypowiedzi[potrzebny przypis]. Jej fantazję ukształtowało dzieciństwo, spędzone w dzikim, fascynującym pejzażu północnej Litwy. Wpłynęła też na nią tradycja literacka: barok (np. Józef Baka) i romantyzm. Pośród poetów polskich XX wieku pokrewny jej wydaje się symbolista Bolesław Leśmian, jednak Iłłakowiczówna w swym wyrazistym obrazowaniu omija język symboli. Związana towarzysko z grupą "Skamander" zachowała odrębny i niepowtarzalny charakter swej poezji[potrzebny przypis]. Odmiennie też niż inna poetka z kręgu "Skamandra", Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, rzadko ujawniała bezpośrednią, kobiecą emocjonalność. Uprawiała więc bardzo szczególną poezję metafizyczną. Stała się mistrzynią wiersza tonicznego (tonizm), największą w poezji polskiej obok Jana Kasprowicza[potrzebny przypis]. Debiutowała w okresie Młodej Polski (tom Ikarowe loty, 1911), dojrzałość artystyczną osiągnęła w dwudziestoleciu międzywojennym, a ostatni autorski tom wierszy wydała już na starość (Szeptem, 1966). Przy tak długim okresie pracy twórczej ujawnia jednorodną i wyrazistą dykcję poetycką. W wierszach międzywojennych wyrazem tego może być budowany techniką montażu powracających obrazów-motywów wizyjny wiersz Zalana łąka lub cykl Dziwadła i straszydlaki. W najpóźniejszym tomie Szeptem – finezyjny i lapidarny cykl Małe apokryfy, sięgający Biblii[potrzebny przypis].
Dorobek
Wiersze
- Anioły
- Bądźcie wy ze mną
- Bezlitosna pamięć
- Białość
- Boga żywego z piersi ziemi zastygłej
- Co się musi stać
- Czarownica
- Ćma
- Do Litwy
- Do Wilna
- Duch i ciało
- Dziewczynka
- Inna jesień
- Jak lampka
- Jak przechować miłość
- Jaskry
- Jesienny żart
- Jesień
- Kain i Abel
- Licho
- Liście
- Liście klonowe
- Mieszkanie
- Miłość
- Modlitwa w tłoku
- Modlitwa za wichry
- Nieświęta męka
- Nieznane
- Nowe
- Oczekiwanie
- O jesieni
- Obrona
- Oczekiwanie
- Opowieść małżonki świętego Aleksego
- Opuszczenie
- Osobny pokój
- Pajęczyna
- Pejzaż
- Połów
- Powrót
- Przed zaśnięciem
- Pusty wiersz
- Rozstanie
- Rzeka
- Sam na sam
- Sen
- Szeptem
- Urocznica
- W korytarzu
- Wrzosy
- Z pastorałki
- Zła wróżba
- Zostanie
Zbiory wierszy
Osobne miejsce w jej dorobku zajęły tomy:
- Rymy dziecięce (1923) – w zasadzie liryka dla dzieci, lecz też ku dorosłym kierowane unaocznienie dziecięctwa jako kategorii duchowej,
- zbiór wierszy Obrazy imion wróżebne (1926) – równocześnie zabawa poetycka i psychologicznie portrety[potrzebny przypis].
Wydała m.in. zbiory wierszy:
- Ikarowe loty (1911)
- Trzy struny (1917)
- Śmierć Feniksa (1922)
- Rymy dziecięce (1923)
- Połów (1926)
- Obrazy imion wróżebne (1926) – potem wznawiane jako Portrety imion
- Płaczący ptak (1927)
- Z głębi serca (1928)
- Popiół i perły (1930)
- Słowik litewski (1936)
- Wiersze o Marszałku Piłsudskim 1912-1935 (1936)
- Wiersze bezlistne (1942)
- Lekkomyślne serce (1959)
- Wiersze dziecięce (1959)
- Szeptem (1966) – ostatni autorski tom wierszy (potem ukazywały się wybory utworów)
- Ta jedna nić. Wiersze religijne (1967)
- Liście i posągi (1968)
- Odejście w tło (1976)
Oprócz wierszy uprawiała prozę. Do powieści dla dzieci Bajeczna opowieść o królewiczu La-Fi-Czaniu, o żołnierzu Soju i o dziewczynce Kio (1918) okładkę zaprojektował Witkacy. Tom Ścieżka obok drogi (1939) to, osobiście ujęte, „gawędy” o marszałku Piłsudskim. Wizyjna proza poetycka Z rozbitego fotoplastikonu (1957) i proza wspomnieniowa Niewczesne wynurzenia (1958) urzekają mroczną wyrazistością obrazowania[potrzebny przypis]. W tomie wspomnień Trazymeński zając (1968) portretowała wybitne osobistości (jak Stefan Żeromski). Pisała też dramaty – Rzeczy sceniczne (1969), pełne nadrealnego humoru (jak Banialuka o chuliganie).
Była autorką wielu przekładów, tłumacząc z angielskiego, niemieckiego, rosyjskiego, rumuńskiego i węgierskiego. Przekład kongenialny to powieść Anna Karenina Tołstoja. Tłumaczyła także amerykańską poetkę Emily Dickinson, dramat Don Carlos Schillera (1932).
Odznaczenia i upamiętnienie
- Postanowieniem z 11 listopada 1934 za zasługi na polu pracy literackiej i propagandy zagranicą została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski[3].
- W 1935 została odznaczona Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury[4].
- W 1938 otrzymała Krzyż Komandorski Orderu Korony Rumunii[5].
- Otrzymała m.in. Nagrodę Literacką miasta Wilna (1930)[6], Państwową Nagrodę Literacką (1935), Nagrodę Ministerstwa Kultury i Sztuki (1967), Nagrodę miasta Poznania (1968) oraz Nagrodę Państwową I stopnia (1976).
- 5 października 1981 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przyznał jej tytuł doktora honoris causa.
- W 1984 jej poznańskie mieszkanie przy ul. Gajowej 4 m 8 zostało przekształcone w muzeum poświęcone poetce.
- Od roku 1983 w Poznaniu przyznawana jest najlepszym debiutanckim tomikom poetyckim Nagroda im. K. Iłłakowiczówny, a uroczyste wręczenie nagrody odbywa się zawsze w mieszkaniu na Gajowej.
Pieśni inspirowane jej poezją
- Rymy dziecięce
- Karol Szymanowski – Rymy dziecięce. Dwadzieścia piosenek dla dzieci na głos i fortepian op. 49 (1922-23), dedykowane (w roku 1925) „pamięci Alusi” (tragicznie zmarłej siostrzenicy, córki śpiewaczki Stanisławy Korwin-Szymanowskiej).
- Witold Lutosławski – Pięć pieśni na głos i fortepian (1957), także w oprac. na głos z orkiestrą (1958)
- Witold Lutosławski – Wodnica, Kołysanka lipowa na głos i fortepian (1934; zag.)[7]
- ↑ Niektóre źródła podają także inne daty urodzin: 1888, 1898. Iłłakowiczówna posiadała jedynie metrykę chrztu z roku 1892 i to ona sama w zależności od potrzeb dodawała lub odejmowała sobie lat. Twierdziła również, że naprawdę ochrzczono ją w 1890 roku. Według obowiązującego wtedy w Rosji kalendarza juliańskiego poetka na świat przyszła 19 sierpnia, ale na świadectwie ukończenia gimnazjum w Petersburgu widnieje data: 6 maja 1889 r.
- ↑ Na nagrobku widnieje błędna informacja, jakoby zmarła w Warszawie.
- ↑ M.P. z 1934 r. nr , poz. 337.
- ↑ Rocznik Polskiej Akademii Literatury, Warszawa 1937, s. 254.
- ↑ Zezwolenie na przyjęcie odznaczeń cudzoziemskich. „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej”. Nr 2, s. 36, 1938.
- ↑ Nagroda ta miała dla niej bardzo duże znaczenie osobiste.
- ↑ Pieśni te wykonała w 1941 Ewa Bandrowska-Turska. Zob D. Gwizdalanka, K. Meyer, Witold Lutosławski: Droga do doskonałości, Kraków 2004, s. 473.
Bibliografia
- Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, T. 3, pod red. J. Czachowskiej, A. Szałagan. Warszawa: WSiP, 1994, s. 294-295. ISBN 83-02-05636-7.
- ISNI: 0000000109385945
- VIAF: 116480513
- LCCN: n81144509
- GND: 118922440
- LIBRIS: rp36btf94f9335t
- BnF: 120373864
- SUDOC: 028563123
- NLA: 35885805
- NKC: kup19990000041922
- NTA: 072522321
- BIBSYS: 90839271
- CiNii: DA1194916X
- PLWABN: 9810598532805606
- NUKAT: n93081005
- J9U: 987007303746405171
- LNB: 000269953
- NSK: 000158355
- CONOR: 57682275
- LIH: LNB:V*131930;=BD
- RISM: people/50042289
- Doktorzy honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
- Laureaci nagrody państwowej (Polska Ludowa)
- Ludzie związani z Wilnem
- Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita)
- Odznaczeni Złotym Wawrzynem Akademickim
- Pochowani na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie
- Polacy odznaczeni Orderem Korony Rumunii
- Polscy dramaturdzy
- Polscy pisarze dwudziestolecia międzywojennego
- Polscy pisarze współcześni
- Polscy poeci
- Polscy prozaicy
- Polscy tłumacze
- Polskie sekretarki
- Tłumacze literatury rosyjskiej
- Polscy twórcy literatury dziecięcej i młodzieżowej
- Urodzeni w 1892
- Zmarli w 1983