د اطلاعاتو ازادي

د اطلاعاتو ازادي د يو شخص يا خلکو د اطلاعاتو د خپرولو يا ورڅخه د ګټې اخيستنې ازادي ده. اطلاعاتو ته لاسرسی په اغېزناک ډول د معلوماتو د غوښتلو، تر لاسه کولو او ورکولو په موخه د يو شخص وړتيا ته وايي. دا ځيني وختونه پوهنيزه، طبيعي او دوديزه پوهه، د اطلاعاتو ازادي، د پرانيستي نړيوال جال (انټرنيټ) او پرانيستو معيارونو په ګډون د پرانيستې پوهې د سرچينو جوړول او د لومړنيو معلوماتو پرانيستی لاسرسی او د لاسرسي وړتيا، د ګڼيال (ډيجيټلي) ميراث ساتنه، د لاسرسي وړ ژبو کې لکه سيمه ييزې منځپانګې ته د لاسرسي خپرولو په شان کلتوري او ژبني راز راز والې يا تنوع ته درناوی، د ټول عمر يا عمرمهالې او برېښنايي زده کړې په ګډون ټولو لپاره معياري زده کړې، د نويو رسنيو او د لوست معلومات او مهارتونه خپرول او د مهارتونو، زده کړو، جنډر، عمر، توکم، قوميت او د معلوليت لرونکو وګړو له لورې د لاسرسي وړتيا پر بنسټ د نابرابريو په ډاګه کولو په ګډون پر ليکه ټولنيز راګډون او د موبايل، انټرنيټ د پراخه کړۍ جوړښتونو په ګډون د اړيکې او د اطلاعاتو او اړيکو ټيکنالوژۍ د زغم وړ پرمختګ رانغاړي. ^[۱]^[۲]

د اطلاعاتو د پرانېستي خپراوي او د اطلاعاتو د ازادۍ د رسمي قوانينو له لارې دولتي اطلاعاتو ته د خلکو لاسرسی حکومت کې په پراخ ډول د ديموکراسۍ او بشپړتيا يوه مهمه بنسټيزه جوړښتي برخه ګڼل کېږي. ^[۳]

مايکل بکلېنډ (Michael Buckland) شپږ ډوله خنډونه راپېژني، چې بايد اطلاعاتو ته د لاسرسي په موخه له مخې لرې شي. ياد خنډونه د سرچينې تشخيص، د سرچينې شتون، د اطلاعاتو چمتو کونکي لپاره د کارونکي بيه، ادراکي لاسرسی او منښت يا د منلو وړتيا دي. په داسې حال کې چې اطلاعاتو ته لاسرسی، اطلاعاتو ته د لاسرسي حق، د پوهېدلو حق او د اطلاعاتو ازادي ځيني وختونه د يو بل پر ځای (مترادف) کارلو کېږي، چې بېلابېل اصطلاحات بايده ده، چې د مسئلې ځانګړي مګر اړوند اړخونه روښانه کړي. ^[۴]

د اطلاعاتو ازادي د بيان په ازادۍ پورې تړلې ده، چې هرې ارتباطې وسيلې ته پلې کېدلی شي؛ هغه که وييز، ليکنيز، چاپي، برېښنايي او يا د هنري بڼو له لارې وي. دا په دې معنا چې د بيان د ازادۍ ساتنه د يو حق په توګه يوازې منځپانګه او د بيان وسيلې هم رانغاړي. د اطلاعاتو ازادي يو بېل مفهوم دی، چې ځيني وختونه د انټرنټ او معلوماتي ټيکنالوژۍ په برخه کې محرميت له حق سره په ټکر کې راځي. په همدې ډول د بيان د ازادۍ په حق سره د محرميت حق يو پېژندل شوی انساني حق دی او د اطلاعاتو ازادي د دې حق د پراختيا په توګه عمل کوي. د انګليستان حکومت دا نظريه د بيان د ازادۍ د پراختيا او يو بنسټيز انساني حق په توګه منلې ده او په نړيوال قانون کې هم پېژندل شوې نظريه ده. د ادبي غلا اړوند د متحده ايالتونو او نړيوال ګوند يا ډلې سياسي کړنلارې يا دريځونه رامنځته کړي دي، چې په پراخ ډول د اطلاعاتو د ازادۍ مسايلو پر بنسټ دي. ^[۵]^[۶]^[۷]^[۸]

برخه

انټرنټ ته د لاسرسي برخه کې د پام وړ زياتوالی شته، چې په ۲۰۱۴ ز کال کې يوازې له درې ميليونو څخه زياتو کارونکو ته ورسېد، چې نړۍ د نفوس نږدې ۴۲ سلنه جوړوي. مګر له ګڼيال (ډيجيټل) وېش څخه د نړۍ نيمايي نفوس لا هم بې برخې دی. د نفوس ياده کچه په ځانګړي ډول ښځې او نجونې او همدرانګه په افريقا، لږ پرمختللو هېوادونو او همدارنګه د کوچني ټاپو مخ پر وده بېلابېلو دولتونو کې ده. برسېره پر دې، معلوليت لرونکي وګړي د ټيکنالوژيکي وسايلو د جوړښت يا د روزنې او زده کړو د شتون يا نه شتون له لارې ګټه پورته کولی يا لا زيات زيانمنېدلی شي. ^[۹]^[۱۰]^[۱۱]

اطلاعاتو

ګڼيال وېش

اطلاعاتو ته لاسرسی د نړيوال ګڼيال وېش له امله له سترو ستونزو سره مخامخ کېږي. ګڼيال وېش د اطلاعاتو او اړيکو د ټېکنالوژيو د لاسرسي، کارونې يا اغېز يوه اقتصادي او ټولنيزه نابرابري ده. د هېوادونو په منځ کې وېش (لکه په متحده ايالتونو کې د ګڼيال وېش غوندې) ښايي د اشخاصو، کورنيو، سوداګريو يا جغرافيوي سيمو تر منځ نابرابريو ته وويل شي، چې په عادي ډول په بېلابېلو ټولنيز اقتصادي کچو يا د سرشمېرنې اړوند نورو ډولونو کې وي. د نړۍ د بېلابېلو هېوادونو تر منځ وېش ته د نړيوال ګڼيال وېش وايي، چې پر نړيواله کچه د پرمختللو او مخ پر وده هېوادونو تر منځ ټیکنالوژيکي تشه ازمايي. ^[۱۲]^[۱۳]^[۱۴]

توکميز وېش

که څه هم کمپيوټرونو يا انټرنيټ ته د لاسرسي له کمښت څخه په ټوله کې زياتې ډلې اغېزمنېږي، مګر د رنګ [توکم] ټولنې په ځانګړي ډول د ګڼيال وېش په واسطه په منفي ډول اغېزمنې ګڼل کېږي. دا خبره د بېلابېلو توکمونو او قوميتونو په منځ کې د کور انټرنيټ د لاسرسي د کتنې پر مهال روښانه کېږي. د ٪۷۰ هسپانيايي، ٪۸۶ تور پورستو، ٪۷۲ امريکايي/ هندي/ الاسکايي اصلي اوسېدونکو او ٪۶۸ اصلي د هاوايي او ارام ټاپوګانو له اوسېدونکو سره په پرتلنې، ٪۸۱ سپين پوستي او ٪۸۳ اسيايان د کور انټرنيټ ته لاسرسی لری. که څه هم عايد د کور انټرنيټ د لاسرسي په توپير کې يو عامل دی، مګر لا هم د ټيټ يا ښکته عايد لرونکو ډلو په منځ کې شته توکميزې او قومي نابرابرۍ شته. د ٪۵۱ هسپانويانو او ٪۵۰ تور پوستو پر وړاندې د ٪۵۸ ټيټ عايد لرونکو سپين پوستو راپور ورکړل شوی دی، چې د کور انټرنيټ ته لاسرسی لري. ياد معلومات د «ډيجیټل ونه منل: د کور انټرنيټ پر منښت باندې د منظم توکميز توپيري چلند اغېز» تر سرليک لاندې راپور کې ورکړل شول، چې د “Free Press” په نوم واشنګټن ډي سي کې مېشت د عامه ګټې ډلې له لورې خپاره شول. راپور دې پايلې ته رسېږي، چې د بېلابېلو توکمونو او قبيلو د خلکو پر وړاندې د دايمي کوونکي يو اړخيز قضاوت جوړښتي خنډونه او توپيري چلند پر ګڼيال وېش باندې اغېز لرلو کې مرسته کوي. همدارنګه ياد راپور د پايلې په توګه څرګندوي، چې هغوی چې انټرنيټ ته لاسرسی نه لري؛ لا هم ورته لوړه غوښتنه لري او د کور انټرنيټ د لاسرسي په بیه کې کمښت به په عادلانه ګډون کې د زياتوالي لامل شي او د بې برخې شويو دلو په واسطه به د انټرنيټ منښت يا غوره کولو ته وده ورکړي. ^[۱۵]^[۱۶]

په توکميز وېش کې ډيجيټلي سانسور او عددي توپيري چلند ليدل کېږي. د کرکې د بيان (Hate-speech) قواعد او همدرانګه د کرکې د بيان د الګوريتم پرليکه کړنلارې لکه فيسبوک په ټولنه کې د ښځو او تورپوستو وګړو په شان د ژۍ ته شويو ډلو په پرتله سپين پوستي نارينه او هغه وګړي خوښ کړي دي، چې د ټولنې په ممتازو ډلو پورې اړه لري. د کورنيو اسنادو په يوه ټولګه کې چې د “ProPulica” له لورې په يوه تر سره شوې پروژه کې راټول شوي وو، د کرکې وينا د توپير او د خوندي ډلو د پېژندنې په اړه د فيسبوک لارښوونو slides څرګند کړل، چې درې ډلې يې مشخص کړې او هرې ډلې ښځينه چلوونکي [د موټر] تورپوستي کوچنيان يا سپين پوستي نارينه لري. کله چې دا پوښتنه وړاندې شي چې د څېرمه ټولګې کومه ډله خوندي ده، سم ځواب يې سپين پوستي نارينه و. د لږه کۍ ډلې ژبه د انساني هغه توپيري چلند له امله د کرکې موندنې د خپلسرو توکو په واسطه په منفي ډول اغېزمنه شوې ده، ياد توپيري چلند په پای کې پرېکړه کوي چې څه شی د کرکې وينا ګڼل کېږي او څه شی نه ګڼل کېږي. ^[۱۷]^[۱۸]

سرچينې

↑ Keystones to foster inclusive Knowledge Societies (PDF). UNESCO. 2015. p. 107.
↑ World Trends in Freedom of Expression and Media Development Global Report 2017/2018. UNESCO. 2018. p. 202.
↑ Schapper, Jake H. M.; McLeod, Sam; Hedgcock, Dave; Babb, Courtney (2020-12-08). "Freedom of Information for Planning Research and Practice in Australia: Examples, Implications, and Potential Remedies". Urban Policy and Research (په انګليسي). 39: 106–119. doi:10.1080/08111146.2020.1853522. ISSN 0811-1146. S2CID 230563404.
↑ "Access to information". people.ischool.berkeley.edu. Retrieved 11 June 2018.
↑ Andrew Puddephatt, Freedom of Expression, The essentials of Human Rights, Hodder Arnold, 2005, pg.128
↑ "Protecting Free Expression Online with Freenet - IEEE Internet Computing" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2021-11-03. Retrieved 2022-06-04. {{cite web}}: External link in |خونديځ تړی= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)
↑ "What is the Freedom of Information Act?". ico.org.uk (په انګليسي). 2019-04-04. Retrieved 2019-08-17.
↑ Downie, James (24 January 2011). "Avast Network, What is the Pirate Party—and why is it helping Wikileaks?". The New Republic.
↑ "Recommendations concerning the promotion and use of multilinguisme and universal access to cyberspace" (PDF). UNESCO.
↑ Souter, David (2010). "Towards Inclusive Knowledge Societies: A Review of UNESCO Action in Implementing the WSIS Outcomes" (PDF). UNESCO.
↑ "Photos" (PDF). UNESCO.
↑ "FALLING THROUGH THE NET: A Survey of the "Have Nots" in Rural and Urban America | National Telecommunications and Information Administration". www.ntia.doc.gov. Retrieved 11 June 2018.
↑ Norris, Pippa; Norris, McGuire Lecturer in Comparative Politics Pippa (24 September 2001). Digital Divide: Civic Engagement, Information Poverty, and the Internet Worldwide (په انګليسي). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-00223-3.
↑ Lee, Jaewoo; Andreoni, James; Bagwell, Kyle; Cripps, Martin W.; Chinn, Menzie David; Durlauf, Steven N.; Brock, William A.; Che, Yeon-Koo; Cohen-Cole, Ethan (2004). The Determinants of the Global Digital Divide: A Cross-country Analysis of Computer and Internet Penetration (په انګليسي). Social Systems Research Institute, University of Wisconsin.
↑ Gustin, Sam (2016-12-14). "Systemic Racial Discrimination Worsens the US Digital Divide, Study Says". Vice (په انګليسي). Retrieved 2020-05-20.
↑ https://www.freepress.net/sites/default/files/legacy-policy/digital_denied_free_press_report_december_2016.pdf کينډۍ:Bare URL PDF
↑ Ghaffary, Shirin (15 August 2019). "The algorithms that detect hate speech online are biased against black people". Vox.
↑ Hannes Grassegger; Julia Angwin (28 June 2017). "Facebook's Secret Censorship Rules Protect White Men From Hate Speech But Not Black Children". ProPublica.

[:0-1] Keystones to foster inclusive Knowledge Societies (PDF). UNESCO. 2015. p. 107.

[:1-2] World Trends in Freedom of Expression and Media Development Global Report 2017/2018. UNESCO. 2018. p. 202.

[Schapper_1–14-3] Schapper, Jake H. M.; McLeod, Sam; Hedgcock, Dave; Babb, Courtney (2020-12-08). "Freedom of Information for Planning Research and Practice in Australia: Examples, Implications, and Potential Remedies". Urban Policy and Research (په انګليسي). 39: 106–119. doi:10.1080/08111146.2020.1853522. ISSN 0811-1146. S2CID 230563404.

[4] "Access to information". people.ischool.berkeley.edu. Retrieved 11 June 2018.

[5] Andrew Puddephatt, Freedom of Expression, The essentials of Human Rights, Hodder Arnold, 2005, pg.128

[autogenerated2-6] "Protecting Free Expression Online with Freenet - IEEE Internet Computing" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2021-11-03. Retrieved 2022-06-04. {{cite web}}: External link in |خونديځ تړی= (help); Unknown parameter |تاريخ الأرشيف= ignored (help); Unknown parameter |خونديځ-تړی= ignored (help); Unknown parameter |مسار الأرشيف= ignored (help)

[7] "What is the Freedom of Information Act?". ico.org.uk (په انګليسي). 2019-04-04. Retrieved 2019-08-17.

[8] Downie, James (24 January 2011). "Avast Network, What is the Pirate Party—and why is it helping Wikileaks?". The New Republic.

[9] "Recommendations concerning the promotion and use of multilinguisme and universal access to cyberspace" (PDF). UNESCO.

[10] Souter, David (2010). "Towards Inclusive Knowledge Societies: A Review of UNESCO Action in Implementing the WSIS Outcomes" (PDF). UNESCO.

[11] "Photos" (PDF). UNESCO.

[:6-12] "FALLING THROUGH THE NET: A Survey of the "Have Nots" in Rural and Urban America | National Telecommunications and Information Administration". www.ntia.doc.gov. Retrieved 11 June 2018.

[13] Norris, Pippa; Norris, McGuire Lecturer in Comparative Politics Pippa (24 September 2001). Digital Divide: Civic Engagement, Information Poverty, and the Internet Worldwide (په انګليسي). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-00223-3.

[14] Lee, Jaewoo; Andreoni, James; Bagwell, Kyle; Cripps, Martin W.; Chinn, Menzie David; Durlauf, Steven N.; Brock, William A.; Che, Yeon-Koo; Cohen-Cole, Ethan (2004). The Determinants of the Global Digital Divide: A Cross-country Analysis of Computer and Internet Penetration (په انګليسي). Social Systems Research Institute, University of Wisconsin.

[15] Gustin, Sam (2016-12-14). "Systemic Racial Discrimination Worsens the US Digital Divide, Study Says". Vice (په انګليسي). Retrieved 2020-05-20.

[16] ttps://www.freepress.net/sites/default/files/legacy-policy/digital_denied_free_press_report_december_2016.pdf کينډۍ:Bare URL PDF

[17] Ghaffary, Shirin (15 August 2019). "The algorithms that detect hate speech online are biased against black people". Vox.

[18] Hannes Grassegger; Julia Angwin (28 June 2017). "Facebook's Secret Censorship Rules Protect White Men From Hate Speech But Not Black Children". ProPublica.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]