Bengaltiiger
| Bengaltiiger Panthera tigris tigris (Linnaeus, 1758) |
|
|---|---|
_female_3.jpg) |
|
| Tile | EN (tuođâlávt uhkevuálásâš)[1] |
 |
|
Tieđâlâš luokittâllâm |
|
| Doomeen | Sellâvááimusliih Eucarya |
| Kodde | Elleekodde Animalia |
| Uáiviráiđu | Savosuonâsiih Chordata |
| Vyeliráiđu | Čielgitávtáliih Vertebrata |
| Luokka | Njomâtteijeeh Mammalia |
| Vyeliluokka | Šoddâdeijee njomâtteijeeh Theria |
| Uásiluokka | Vuosâmaadâlâš njomâtteijeeh Eutheria |
| Lahko | Piätuelleeh Carnivora |
| Hiäimu | Kissáelleeh Felidae |
| Suuhâ | Stuorrâkisáh Panthera |
| Šlaajâ | Tiiger tigris |
| Vyelišlaajâ | tigris |
Bengaltiiger teikâ indiatiiger (Panthera tigris tigris) lii tiiger vyelišlaajâ. Tot lii uhkevuálásâš, já luándust eelih suullân 4 500 bengaltiigerid.[2]
Olgohäämi já stuárudâh
[mute | mute käldee]Bengaltiigerores tiäddá 200–260 kg, já niŋálâs 110–180 kg.[3] Bengaltiiger kukkodâh njuuneest seibikiäčán lii orásijn 280–310 cm já niŋálâsâin 250–280 cm. Seibi lii suullân meetter kukkosâš ađai seibittáá bengaltiiger lii suullân kyevti meetter kukkosâš. Ores lii tuše váhá stuárráb ko niŋálâs. Sevealodâh lii váhá paijeel meetter.
Bengaltiiger turkkâ lii fiskâd teikkâ kuovgisooraans, já tast láá čapis teikkâ tevkisruškis sárgáh. Čuávji já ruovjij sisuásih láá vielgâdeh. Tiättojeh meiddei tagareh bengaltiigereh, moi turkkâ lii vielgâd ige ooraans. Vielgis tiigereh kočoduvvojeh "rewatiigerin". Rewatiigerij sárgáh láá ruškâduboh ko bengaltiigerij sárgáh. Suijân tuurhâ vielgâdvuotân lii ruopsis pigment váilum.
Lavdâm
[mute | mute käldee]Bengaltiiger eellimkuávlu lii uáli jo viijđes: bengaltiigereh eelih India, Bangladesh, Nepal, Bhutan já maadâviestâr-Kiina meecijn já njeešijn. Historjálávt bengaltiiger lavdâm lâi čuuvtij vijđásub ko tááláá ääigi, já bengaltiiger tiettui meiddei Pakistanist já masa ubâ Indiast. Pakistanist majemuš bengaltiiger kuddui ive 1906 tallaa Bahawalpur furstâkoddeest.[4] 1800-lovo loopâst Pakistanist bengaltiigereh tiättojii meiddei tallaa Khairpur furstâkoddeest.[4]
Raavâd
[mute | mute käldee]Bengaltiiger pivdá ohtuu maaŋgâlágánijd njomâtteijeid tego antiloopijd, kavrâsijd, gaurijd já vildâšoovijd. Gaur lii ohtâ stuárráámuin ellein, maid bengaltiiger pivdá, já tot tiäddá joba 1 500 kg.[5] Bengaltiiger pivdá meiddei čäcipuhvelijd, moh láá uáli jo stuárráh še.
Bengaltiiger pivdá stuorrâ njomâtteijei lasseen ucebijd elleid tego apinaid, njuámmilijd, säggišoovijd já riigičuuvčáid. Tot pivdá meiddei kolbâcuobbuid, rapuid já kuolijd.
Motomin bengaltiiger pivdá eres-uv piätuelleid tego indialeopardijd, krokodiilijd, aasialijd čapiskuobžâid já indiakuobžâid. Elefantijd já čuárvinjuunijd bengaltiiger pivdá uáli jo harvii, mutâ ive 2007 Kaziranga aalmuglâšmeecist bengaltiigereh kuddii 20 čuárvinjunneed.[6] Iivij 2012 já 2014 bengaltiigereh kuddii kyehti elefant Jim Corbett aalmuglâšmeecist já Kaziranga aalmuglâšmeecist.[7]
Lasanem
[mute | mute käldee]
Bengaltiigeroráseh šaddeh suhâjuátkimahan neelji- teikkâ viiđâihásâžžân, já niŋálâsah kuulmâ- teikkâ neelji-ihásâžžân. Bengaltiigerijn ij lah tiätu parâttâllâmäigi ige čiivgâi šoddâmäigi, mutâ táválumosávt čiivgah šaddeh juovlâmáánust já cuáŋuimáánust.[8]
Kuulmâ mánuppaje parâttâllâm maŋa niŋálâs čivgá 1–4 čiivgâ. Čiivgah teddih suullân 1 kg já láá aalgâst šohâdeh. Niŋálâs njoomât čivgâidis suullân 3–6 mánuppaje, já čiivgah purâškyetih piärgu táválávt kyevti mánuppaje ahasâžžân. Čiivgah uáppih pivdeđ suullân pelnubihásâžžân,[9] já kyevti- teikkâ kuulmâihásâžžân toh usâškyetih eellimkuávlu olssis. Ko čiivgah láá algâttâm elimis ohtuu, te niŋálâs lii vaalmâš parâttâllâđ oppeet.
Uhkeh já suojâlem
[mute | mute käldee]Maailmist lijjii ovdil käävci tiigeršlaaijâd, mutâ kulmâ šlaajâ jammii suhâjämimân 1900-lovvoost.[9] Puoh stuárráámus uhke bengaltiigerân lii bengaltiigerij tuurhâi já rumâšoosij lavâttemes kavpâšem Indiast, Kiinast já Nepalist. Syelipivdeeh láá maŋgii áámmátliih rikoliih, kiäh maneh tagaráid soojijd, main bengaltiigereh láá njuorâseh. Siämmáánáál ko siberiatiigereh, bengaltiigereh-uv láá miäcástum Kiina ärbivuáválii talhâstiettuu keežild,[9] já bengaltiigereh láá lamaš syelipivdum jo paijeel tuhháát ihheed. Bengaltiiger turkkâ lii áárvust onnum trofee, já tuurhah vuábdojeh táválávt Kiinast.[9]
Puoh bengaltiigereh iä kuittâg jäämi rikolii syelipivdem tiet. Bengaltiigeráid stuorrâ uhke lii meiddei ulmui asâiduttem bengaltiigerij kuávloid. Bengaltiigereh sättih puurrâđ ulmui käärji, já talle ulmuuh halijdeh kuástidiđ moonâtmijd – maŋgii bengaltiiger koddemáin. Eres uhkeh syelipivdem já urbanisaatio lasseen láá eellimpirrâs monâttem já šoŋŋâdâhnubástus.[10]
Enâmijn, main bengaltiiger tiättoo, láá joođoost korrâ iällááttempargoh. Indiast algâttui ive 1973 Project Tiger -nommâsâš haahâ, mon ulmen lâi suojâliđ já styerediđ bengaltiigernääli. Bengaltiigerij suojâlemkuávlui meeri stuárui oovce kuávlust vittnubálov kuávlun, moi vijđodâh lâi ohtsis masa 25 000 km2.[11]
Joba 1 100 bengaltiigerid iälustii tain suojâlemkuávluin ive 1984.[11] Aalgâst Project Tiger -haahâ luhostui styerediđ bengaltiigernääli, mutâ maŋeláá kiäppánem aalgij uđđâsist: 1990-lovvoost lijjii paijeel 3 500 bengaltiigerid, mutâ iivij 2002–2008 suullân 1 400.[12]
Bengaltiigernääli stuáruduv rekinistmân láá kevttum kamerah, moh láá pieijum bengaltiigerij eellimkuávloid. Ko Indiast huámášui, ete bengaltiigernääli lâi ucceeb ko vuordum, te vuáđuduvvii käävci uđđâ suojâlemkuávlud. India haldâttâs mieđettij ohtsis 153 miljovn dollarid Project Tiger -haahân, já tot ornij 200 000 sijdâulmuu varrim meddâl kuávluin, moi alda lijjii bengaltiigereh, amas šoddâđ eenâb konflikteh.[13] Ive 2022 vuáđudui 54. tiigerij suojâlemkuávlu: Ranipur Wildlife Sanctuary.[14]
Fáádást eres soojijn
[mute | mute käldee]
Wikimedia Commonsist láá koveh teikkâ eres tiätuvuárháh fáádást Bengaltiiger.
Käldeeh
[mute | mute käldee]- ↑ Tiger iucnredlist.org. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ In Bhutan, the endangered Bengal tiger is making a comeback unep.org. 19.1.2024. Čujottum 20.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Sadhu, A. et al.: Demography of a small, isolated tiger (Panthera tigris tigris) population in a semi-arid region of western India. Appendix 1: Field Guide for Ageing Tigers. BMC Zoology, 2017. doi:10.1186/s40850-017-0025-y. Artikkâl nettiversio.
- ↑ 4,0 4,1 Roberts, T. J.: ”Panthera tigris”, The Mammals of Pakistan, s. 155–156. London & Tonbridge: Ernest Benn Limited, 1977.
- ↑ Johnston, L. A. et al.: Oocyte maturation, fertilization and embryo development in vitro and in vivo in the gaur (Bos gaurus). Journal of Reproduction and Fertility, 1994, s. 131–136. PubMed:8182580. doi:10.1530/jrf.0.1000131.
- ↑ Trouble for rhino from poacher and Bengal tiger web.archive.org. 27.9.2014. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Huckelbridge, D.: No Beast So Fierce, s. 19–20. New York: HarperCollins Publishers, 2019. ISBN 9780062678843. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Brander, A. A. D.: Wild Animals In Central India. London: Edwin Arnold & Co., 1923. Tyeje nettiversio. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Bengal Tiger nationalgeographic.com. 10.9.2010. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Dhaliwal, Bani: The Royal Bengal Tiger earthday.org. 28.2.2023. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ 11,0 11,1 Tilson, R. L. & Seal, U. S.: Tigers of the world: the biology, biopolitics, management, and conservation of an endangered species, s. 110–117. Noyes Publications, 1987. ISBN 0815511337.
- ↑ Ramesh, Randeep: Indian wild tiger numbers almost halve theguardian.com. 13.2.2008. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)
- ↑ Page, J.: Tigers flown by helicopter to Sariska reserve to lift numbers in western India. Times Online, 2008.
- ↑ Bundelkhand to get its first tiger reserve: All you need to know www.dailyo.in. Čujottum 21.5.2024. (eŋgâlâskielân)