Rettskrivingsreform er ei omfattande rettskrivingsendring i eit skriftspråk, ofte gjennomført av eit offentleg organ eller eit anna organ som har ansvaret for å normere eit skriftspråk.
Rettskrivingsreformer har skjedd i dei fleste skriftspråk, men det normale er at det skjer forholdsvis sjeldan. Reint allment er stabilitet eit ideal for rettskrivingar. Når reformer likevel kjem på tale, kan det vere fleire grunnar til det. Det kan handle om for stor avstand mellom skriftspråket og akseptert standardtalemål i det aktuelle språksamfunnet. Det kan vere snakk om ein kompleksitet i skriveregelsystemet som blir opplevd som for stor i (delar av) språksamfunnet (noko som kan vere resultatet av ein langvarig stabilitet i skriftspråket mens talemålet endrar seg over tid). Det kan òg handle om påverknader eller motstand mot påverknader frå andre språk, særleg når desse andre språka blir opplevd positivt som prestisjefylt eller negativt som dominerande og undertrykkande politisk eller kulturelt.
Rettskrivingsreformer er ofte svært omstridde i språksamfunnet, men når rørslene bak dei er sterke nok og dei blir gjennomført og får verke i eit par generasjonar, blir dei normalt akseptert i samfunnet mens den rettskrivinga som gjaldt før, blir sett på som «gammaldags» eller «arkaisk».
Rettskrivingsreformer i Noreg
Dei to norske skriftmåla har gjennomgått ei rekke rettskrivingsreformer. I så måte er Noreg eit atypisk land: Reformene her har ikkje vore rekna som eingongstiltak, slik det er vanleg i andre land, men som ulike stadium i ein langvarig prosess med eit overordna språkpolitisk siktemål.
Utgangspunktet var at mot slutten av 1800-talet hadde vi to skriftmål i Noreg, som begge hadde ein posisjon som offisielt norsk skriftspråk etter jamstillingsvedtaket i Stortinget i 1885. Det eine hadde røter i dansk og var i praksis identisk med det danske skriftspråket, det vart kalla mellom anna «det almindelige Bogsprog» i 1885, seinare òg «dansk-norsk» og «riksmål». Det andre var Ivar Aasens nyskapte skriftspråk basert på norske dialektar i jamføring med gammalnorsk, og var kjent under namnet «Landsmaalet».
Behovet for ei statleg regulering av rettskrivingane til desse skriftspråka var først og fremst diktert av at begge skriftspråka skulle lærast inn og praktiserast i den offentlege folkeskulen, som var i ei rivande utvikling nettopp i denne tida, og der det frå 1892 var tillate gjennom lov for lokale skulestyre å velje eitt av dei av dei to skriftspråka som hovudmål i dei lokale skulane. Det gjorde det nødvendig å fastsette kva slags skrivereglar elevane skulle lære, både aktivt gjennom skriving og passivt i dei lærebøkene dei las. I samfunnet elles var det stor fridom i val av skrivemåtar, og det førte til mykje variasjon, men også der ville det påverke språkbruken kva som vart gjeldande i skulen. Elevane ville etter få år delta som aktive vaksne språkbrukarar, både i skrift og tale, i samfunnet.
Hovudmålsettingar med skriftspråksnormeringa
I tillegg til det å fastsette kva reglar som skulle gjelde i skulane i samtida, vart det altså òg snakk om meir overordna språkpolitiske siktemål for framtida (sjå samnorsk). Desse siktemåla var svært omstridde i samfunnet, og språkstriden kom til å bli ei viktig konfliktline i Noreg gjennom heile 1900-talet. På generelt grunnlag kan vi skissere fire hovudmålsettingar med skriftspråksnormeringa, som til dels kom til å avløyse kvarandre gjennom hundreåret:
- Fornorsking av det dansknorske skriftspråket, som vi frå denne fasen av kallar bokmålet (offisiell nemning sidan 1929). Det var eit viktig motiv for reformene i 1907 (som berre omfatta dette skriftspråket) og i 1917.
- Tilnærming mellom dei to skriftspråka med sikte på ei framtidig (langsiktig) samansmelting i eit samnorsk skriftspråk. Dette kunne sjåast som eit framhald av fornorskinga, og oppnåast ved at bokmålet tok opp i seg nynorskformer og strukturelle trekk med grunnlag i talemålet i fleire landsdelar, ikkje minst austlandsk. Landsmålet (frå 1929 kalla nynorsk) kunne på tilsvarande vis ta opp i seg austnorske talemålsformer som låg nærare bokmål til delvis fortrengsel av vestnorske former som Ivar Aasen hadde basert normalen sin på. Det handla òg om å jamne ut ulikskapar i skrivemåtar mellom målformene som ikkje direkte reflekterte skilnader i talemålet. Dette siktemålet prega reforma i 1917, men særleg den i 1938 og til dels den i 1959.
- Talemålstilnærming kunne òg vere eit motiv i seg sjølv, også når det ikkje var snakk om å tilnærme seg det andre skriftspråket. Det var eit mål å gjere skriftspråka så «munnlege» i sin karakter som det var mogleg innanfor eit einskapsperspektiv. Eit ledd i dette var det òg å innføre norske skrivemåtar av lånord og framandord, som sjåfør i staden for chauffeur og sentralstasjon i staden for centralstation.
- Tilpassing til vanleg skriftspråksbruk, også på punkt der det viste seg at gjennomførte reformer ikkje hadde slått igjennom i bruken, noko som særleg i bokmålet kom til å bli opplevd som eit problem over tid. Dette omsynet kom sterkt inn i dei seinare fasane av skriftspråksnormeringa, i tiåra rundt 2000, delvis som ein konsesjon til motstanden mot reformene som var gjennomført. Særleg bokmålsreformene i 1981 og 2005 var prega av ei delvis tilbakevending til former som var tatt ut eller degradert i rettskrivingane av 1938 og 1959.
Oversyn over rettskrivingsreformer i norsk
Større rettskrivingsreformer i norsk:
- 1862: Norvagisering av ein del danske ord.
- Rettskrivingsreforma av 1901: Den første offisielle nynorskrettskrivinga (landsmål).
- Rettskrivingsreforma av 1907: Den første offisielle bokmålsrettskrivinga (riksmål).
- Rettskrivingsreforma av 1917: Den første reforma der bokmål (riksmål) og nynorsk (landsmål) vart reformert samtidig og med like prinsipp.
- Rettskrivingsreforma av 1938: Reform av nynorsk og bokmål, ofte kalla samnorskreforma. Det vart innført skilje mellom hovudformer og sideformer.
- Rettskrivingsreforma av 1941: Reform av nynorsk og bokmål, vedtatt av Quisling-regjeringa. Reforma vart oppheva i 1945.
- Rettskrivingsreforma av 1959: Reform av nynorsk og bokmål med innstramming av læreboknormalen.
- Rettskrivingsreforma av 1981: Reform av bokmål, der fleire konservative former vart tatt inn att i rettskrivinga.
- Rettskrivingsreforma av 2005: Reform av bokmål
- Rettskrivingsreforma av 2012: Reform av nynorsk