tyrkiske språk

Tyrkiske språk er ein språkfamilie som høyrer heime over eit stort område i Midtausten, Sentral-Asia og Nord-Asia, delvis også i Aust-Europa. Tyrkiske språk blir tala av over 180 millionar menneske.

Inndeling

Dei 41 nolevande tyrkiske språka kan delast inn i seks grupper, her nemnde med talet på førstespråkstalarar:

1. sørvesttyrkiske (oghuziske) språk, mellom anna:
   1. tyrkisk (Tyrkia-tyrkisk) – 84 millionar
   2. gagausisk i Moldova – 146 000
   3. aserbajdsjansk (azeri) i Aserbajdsjan og Iran – 24 millionar
   4. turkmensk i Turkmenistan 6,5 millionar
2. sørausttyrkiske(uiguriske) språk, mellom anna:
   1. usbekisk i Sentral-Asia – 31,3 millionar
   2. moderne uigurisk i Xinjiang i Kina – 10,5 millionar
3. nordvesttyrkiske (kiptsjakiske) språk med:
   1. tatarisk og basjkirsk i Russland rett vest for Uralfjella – 4,3 millionar
   2. krimtatarisk – 581 000
   3. kasakhisk – 16,3 millionar
   4. karakalpakisk og kirgisisk i Sentral-Asia – 872 000
   5. karaimisk i Litauen – 126
   6. nogaiisk (85 600), kumykkisk (402 600), karatsjaiisk-balkarsk (280 700) i Nord-Kaukasia
4. nordausttyrkiske(sibirske) språk, med to greiner:
   1. sørsibirsk: altaityrkisk (62 600), khakassisk (19 000), sjortsisk (2 930), tuvinsk (257 750)
   2. nordsibirsk: jakutisk (378 000), dolgansk (4 840)
5. tsjuvasjisk (ved det midtre laupet til Volga, grannespråk til tatarisk) – 738 150
6. khaladsj (i midtre Iran) – 19 000

Slektskap med andre språkfamliar

Nokre forskarar meiner at tyrkiske språk er genetisk i slekt med mongolsk og tungusisk, og at desse tre utgjer ein eigen altaisk språkfamilie, men dette er ikkje bevist. Hypotesar om slektskap med koreansk og japansk har òg vore føreslått.

Ordsamanlikning

Tabellen under viser talorda frå 1 til 5 i språk frå ulike greiner av den tyrkiske språkfamilien, her attgjeven i IPA-transkripsjon. (Merk forkortingane SV = sørvest, SA = søraust, NV = nordvest, NA = nordaust, tsjuv. = tsjuvasjisk.)

	urtyrkisk	SV-tyrkisk	SA-tyrkisk	NV-tyrkisk	NA-tyrkisk	tsjuv.
		Tyrkia-tyrkisk	uigurisk	kasakhisk	jakutisk	tsjuvasjisk
1	*bir	bir	bir	bir	biːr	perrɛ
2	*eki	iki	ikki	eki	ikki	ikke
3	*yʧ	yʧ	yʧ	yʃ	ys	wiʃʃe
4	*tøːrt	dørt	tøt	tørt	tyørt	tɤwattɤ
5	*bæːʃ	bæʃ	bæʃ	bes	biæs	pillek

Språklege særdrag

Med unnatak av jakutisk og tsjuvasjisk er desse språka veldig like i grammatikk og ordtilfang.

Fonologi

Mange tyrkiske språk – mellom anna Tyrkia-tyrkisk har dei 8 vokalane i tabellen nedanfor, her skrivne i IPA-transkripsjon, med tyrkisk ortografi i parentes.

	FREMRE		BAKRE
	URUNDA	RUNDA	URUNDA	RUNDA
HØG	i (i)	y (ü)	ɯ (ı)	u (u)
LÅG	æ (e)	ø (ö)	ɑ (a)	o (o)

Aserbajdsjansk har /e/ i tillegg. Urtyrkisk skilde mellom korte og lange vokalar, eit skilje som har overlevd i fleire språk, mellom anna turkmensk og jakutisk. Mellom anna Tyrkia-tyrkisk og gagauz har mista det opphavlege skiljet mellom korte og lange vokalar, men har utvikla nye lange vokalar ved bortfall av ein følgjande konsonant, til dømes Tyrkia-tyrkisk /dɑː/ 'fjell', ortografisk dağ.

Konsonantsystema varierer noko meir. Her er nokre døme:

• Tyrkia-tyrkisk /p b t d ʧ ʤ kʲ ɡʲ k ɡ f v s z ʃ ʒ h m n l lʲ j r/
• aserbajdsjansk /p b t d ʦ ʣ ʧ ʤ kʲ ɡʲ k ɡ f v s z ʃ ʒ x ɣ h m n l lʲ j r/
• usbekisk /p b t d ʧ ʤ kʲ ɡʲ k f w s z ʃ ʒ x ɣ h m n ŋ l j r/
• uigurisk /p b t d ʧ ʤ k ɡ q ɢ v s z ʃ χ h m n ŋ l j r/
• jakutisk /p b t d ʧ ʤ k ɡ s ʁ h m n nʲ ŋ l j j̃ r/
• tsjuvasjisk /p t tʲ ʧ k s sʲ ʃ x m n nʲ v l lʲ j r/

Systematiske vokalassimilasjonar, såkalla vokalharmoni, er eit karakteristisk drag ved tyrkiske språk, med nokre unnatak, som usbekisk. Dette kan illustrerast med nominativ og akkusativ eintal og fleirtal av dei Tyrkia-tyrkiske substantiva el 'hand', akşam 'kveld', köy 'landsby' og kol 'arm' (suffiksa er skilde ut med ein bindestrek som ikkje er ein del av vanleg rettskriving):

tal	kasus	EL	AKŞAM	KÖY	KOL
eintal	nominativ	el	akşam	köy	kol
eintal	akkusativ	el-i	akşam-ı	köy-ü	kol-u
fleirtal	nominativ	el-ler	akşam-lar	köy-ler	kol-lar
fleirtal	akkusativ	el-ler-i	akşam-lar-ı	köy-ler-i	kol-lar-ı

Vokalane ö, ü og ı står for /ø/, /y/ og /ɯ/. Fleirtalssuffikset har to former:

• -ler etter ein fremre vokal (i, e, ü, ö)
• -lar etter ein bakre vokal (ı, a, u, o)

Akkusativsuffikset har fire variantar:

• -i etter ein fremre, urunda vokal (i, e)
• -ı etter ein bakre, urunda vokal (a)
• -ü etter ein fremre, runda vokal (ü, ö)
• -u etter ein bakre runda vokal (u, o)

Morfologi

Tyrkiske språk er kjenneteikna ved at ordbøying skjer med suffiks. Suffiksa er klart skilde frå kvarandre, som vist i tabellen ovanfor, og språka blir difor karakteriserte som agglutinerande.

Tyrkiske språk har ikke genus, og skil heller ikkje mellom hankjønn og hokjønn ved pronomen. I 3. person eintal har dei eitt pronomen som svarer til både han, ho og det på norsk, jamfør Tyrkia-tyrkisk og krimtararisk o, kirgisisk ал (al) og uigurisk ئۇ (u).

Dei tyrkiske språka har normalt omkring 6–10 kasus, og nominativ, akkusativ, dativ, lokativ, ablativ og genitiv er vanlege. Til dømes har Tyrkia-tyrkisk, kirgisisk, turkmensk, krimtatarisk og tsjuvasjisk 6 kasus, usbekisk og kasakhisk 7 kasus, jakutisk 8 kasus og uigurisk 10 kasus. Substantivet skil mellom eintal og fleirtal og kan som regel ta possessivsuffiks.

Verbalsystemet er rikt, med mange verbkategoriar – i første rekkje ulike tempus, aspekt og modus, i tillegg til person og tal – som blir uttrykte ved suffiks. Det finst òg eit rikt utval av avleiingssuffiks, med tydingar som resiprok, kausativ, repetitiv, refleksiv og passiv.

Syntaks

Den vanlege rekkjefølgja på setningsledda er subjekt–objekt–verbal (SOV), som i denne uiguriske setninga:

subjekt	objekt	verbal
ئەخمەت	ماقالە	باردى
Exmet	maqale	bardi
Ahmad	artikkel	skreiv
'Ahmad skreiv ein artikkel'

Attributtar står alltid framfor kjernen (overleddet, hovudet) i ein nomenfrase, som i dette jakutiske dømet:

objekt		verbal
ATTRIBUTT	HOVUD
Күөрэгэй	ырыатын	истэҕин дуо?
kyøregej	ɯrɯa-tɯ-n	ist-e-ɣin=duo?
lerke	song-3sg.poss-akkusativ	høyre-presens-2sg=spørsmål
'Høyrer du lerka sin song?'

Lånord

De aller fleste tyrkiske språk har mange arabiske og persiske lånord.

Skrift

Tyrkia-tyrkisk blir skrive med det latinske alfabetet, moderne uigurisk dels med arabisk, dels med latinsk alfabet, og dei tyrkiske språka i Iran med arabisk alfabet.

Dei fleste andre tyrkiske språka blir tala i område som tidlegare var ein del av Sovjetunionen og har difor vore skrivne med kyrillisk alfabet sidan 1937. Etter ay Sovjetunionen gjekk i oppløysing, har fleire av dei tidlegare sovjetrepublikkane gått over til latinsk skrift. Til dømes blir til dømes aserbajdsjansk i dag nesten utelukkende skrive med det latinske alfabetet.

Historikk

Gamaltyrkisk er kjend frå 700-talet frå Sentral-Asia (Orkhon-innskriftene) og ein rik religiøs litteratur, i hovudsak buddhistisk.

På 1400-talet blei det etablert eit felles skriftspråk, dsjagatai, som etter kvart blei brukt av alle islamske, tyrkiske folk i Sentral-Asia. Dette heldt seg uendra til byrjinga av 1900-talet.

Osmanli er kjent frå 1200-talet, og kumansk eller kiptsjakisk (delvis ved Volga) frå 1300-talet. Elles er dei fleste tyrkiske språka først blitt skriftspråk på 1800- eller 1900-talet.

Les meir i Store norske leksikon

• språk