Foreldre: Utanriksredaktør Ragnar Vold (1906–67) og sjukepleiar Sigrid Marie Johanna Wilhelmsen (1913–92).
Gift 1975 med biletkunstnar og kunsthandverkar Sidsel Paaske (18.7.1937–15.9.1980). Frå 1978 sambuar med lingvist og sinolog Christina Hellman (22.8.1944), dotter til David Harry Alexis Hellman (1919–) og Lisa Adina Wallin (1917–).
Brordotters soneson til Anders Askevold. Firmenning til Helge Hagerup og Klaus Hagerup.
Jan Erik Vold under opplesing av eigne dikt
Vold er mest kjend for lyrikken sin og diktframføringane sine i jazz & poetry-sjangeren saman med musikarar som Jan Garbarek, Chet Baker og Egil Kapstad. Han blir gjerne omtalt som ein representant for den såkalla Profil-generasjonen frå siste halvdel av 1960-åra.
Vold har fått fleire prisar, inkludert Brageprisens heiderspris. Han er statsstipendiat sidan 1991, og han blei utnemnd til æresdoktor ved Universitetet i Oslo i 2000.
Vold voks opp i ein avisredaktørheim i Oslo, og tok ein framifrå examen artium på reallinja ved Fagerborg gymnas i 1958. Sommaren 1956 og hausten 1958 arbeidde han på norske skip i utanriksfart og vitja mellom anna Chicago og New York. Han utvikla ei interesse for dagens amerikanske og svenske jazz og poesi. Alt på slutten av 1950-åra skreiv han avisartiklar om desse emna.
I 1962–1963, mellom grunnfag i engelsk og mellomfag i norsk ved Universitetet i Oslo, var han eitt år stipendiat ved Santa Barbara-universitetet i California. Her vart han kjend med diktinga til William Carlos Wiliams og Samuel Beckett. Han var stipendiat ved Uppsala universitet januar–august 1965.
Hans første år som offentleg publisist var prega av trongen til å presentere og formidle kunstnarar han opplevde som eineståande og nyskapande. Då Kulturutvalet i Det Norske Studentersamfund i Oslo feira Johan Borgen (1962) og Tarjei Vesaas (1964) med eigne festkveldar og utgjeving av bøker om dei respektive forfattarskapane, var Vold ein sentral medarrangør, medredaktør og bidragsytar.
Sidan utvida han denne rolla som engasjert redaktør og formidlar i redaksjonen av det unglitterære tidsskriftet Profil (1966–1968), i redaksjonen for bokrekkja PaxLyrikk (1968–1973), i Gyldendals litterære tidsskrift Vinduet (1970–1974) og i Cappelens litteraturtidsskrift BASAR (1975–1981). Han har medverka til utgjevning av festskrift for Dag Solstad (1971), Ernst Orvil (1978), Georg Johannesen (1981), Olav Angell (2002) og Kjell Heggelund (2002).
Vald er ein av sin generasjons mest kjende lyrikarar. Han har likevel òg ein nesten overveldande produksjon i andre sjangrar, oftast knytt til engasjementet som litteraturformidlar. Volds lyriske produksjon ber eit generasjonsmedvite preg, men kvar enkelt utgiving verkar likevel som ulike prosjekt med kvart sitt særpreg. Motiva i Volds dikt er ofte kvardagsnære og konkrete ting, furukongler og vondt i ryggen, Oslo-trikken og meir vidløftige leiemotiv som det kvite og «ingenting». Mest kjent er Vold likevel for sjølve språkføringa i dikta sine, «toneleiet» og diksjonen, som på fleire måtar liknar kvardagsspråket. Det har blitt sagt at Vold innførte «praterøysta» i norsk poesi. Vold har henta inspirasjon frå mellom anna amerikansk beatpoesi, frå Samuel Becketts absurdisme og frå japansk mystikk.
Vold debuterte i 1965 med diktboka Mellom spegel og spegel, som mellom anna handlar om identitetsproblematikk og eit inneslutta eg. Samtidig nyttar Vold grafiske verkemiddel og konkrete spegelvendingar i oppsettet av enkelte dikt. Allereie i neste bok, Blikket (1966), eksperimenterer likevel Vold med eit heilt anna prosjekt, nemleg med ei form for systemdikting. Han tek eit kort dikt frå debutsamlinga og køyrer det gjennom ein permuteringsmaskin. På den måten kjem det fram ei rekkje ulike moglegheiter og variantar med omsyn til ordrekkjefølgje og grafiske oppsett.
Same år kom òg HEKT, ei diktbok der tinga sjølv fekk tale på ein konkret måte, tilsynelatande utan innblanding frå eit observerande subjekt. Her er dikt om å skru i ein skrue, men òg om den aktuelle krigen i Vietnam. Igjen lanserte Vold eit heilt annleis prosjekt med fra rom til rom SAD & CRAZY (1967), som består av ei rekkje korttekstar i tradisjon frå Becketts absurdisme.
Volds store gjennombrot kom med Mor godhjertas glade versjon. Ja frå 1968. Mange av dikta har tilknyting til diktaren sitt eige lokalmiljø på Briskeby, til personlege venner og diktarkollegaer. Forma i mange av dikta er ekspansiv og assosiativ, men motiva er ofte kvardagsnære og konkrete, og haldninga er livsglad. Det er her vi finn Volds kanskje mest kjende dikt, «Tale for loffen», som viser den karakteristiske poetiseringa av trivielle ting. Her finn vi òg «Trikkeskinnediktet», som demonstrerer ein motsett, anti-symbolistisk impuls ved at ei stor metaforisk framsyning blir påbyrja, men blir avbroten. Først heiter det: «Byen ligger bundet i sitt nett av trikkeskinner». Men så viser diktet til det konkrete: «Gå ut og se på trikkeskinnene, de binder ikke / byen fast [...] Nei trikkeskinner er til å legge femøringer på.»
Den siste samlinga frå det svært aktive 1960-talet introduserer igjen eit ganske annleis prosjekt, Kykelipi (1969). Her møter vi ein meir anti-poetisk, humoristisk, av og til ironisk, fandenivaldsk diktar, som til dømes i «Faen i helvete diktet» og «Kulturuke»-diktet. Forma er denne gongen mykje strammarar, mange av dikta er svært korte, og leiken med linjedelinga blir stadig meir raffinerte.
Det ser ein òg i den neste samlinga spor, snø frå 1970, som er direkte inspirert av japansk haiku-dikting. Alle tekstane er korte tre-linjede konstruksjonar, ofte med ekstrameining innlagde i sjølve linjedelinga:
dråpen
henger der
ikke
Utover på 1970-talet blir det stadig tydelegare at det finst ein austleg, japansk impuls i forfattarskapen. Det viser seg ikkje berre i bruken av haiku-liknande form, men også i direkte inspirasjon frå zen-tradisjoner i Bok 8: Liv (1973) og ikkje minst i den store samlinga, langdiktet sirkel, sirkel. Boka om prins Adrians reise (1979). Det dreier seg dels om ein reiserapport, dels om ei kjærleikshistorie. Motivisk inneheld ho både minne, barndomsminne og ei rekkje kunstnarportrett. Fleire av desse har eit anekdotisk preg som inneheld zen-prega visdom, til dømes portretta av Katsushika Hokusai og Ando Hiroshige. For samlinga S frå 1978 blei Vold innstilt til Nordisk råds litteraturpris.
Etter arbeidet med haiku-inspirasjonen i spor, snø ser ein òg at det utviklar seg ei føretrekt kortform hos Vold. Det dreier seg om ein firelinjet form som kan oppfattast som ein slags grafisk «strofe», men som manglar kjenneteiknet til den tradisjonelle strofa. Det firelinjede avsnittet består ofte av svært korte verselinjer som heile tida bidreg til å bryte opp den tilsynelatande strenge forma ved å nytte linjedelingar og versbindingar svært aktivt, også mellom «strofene». Forma er tydeleg på plass i bok 8: Liv, og her er den ganske strengt gjennomført, idet alle dikt består av to avsnitt.
I sirkel, sirkel er forma vidareført, men i ein friare, meir vekslande variant. I Sorgen. Sangen. Veien (1987) er den firelinjede forma igjen konsekvent gjennomført, denne gongen i kombinasjon med at alle dikta består av tre slike «strofer», altså 12 verselinjer. I En som het Abel Ek (1988) er den firelinjede «strofa» stadig dominerande, men vekslar med tolinjede variantar.
Dei firelinjede konstruksjonane har blitt kalla for «Vold-strofa», men den er ein direkte inspirasjon frå den amerikanske lyrikaren William Carlos Williams. Hos han snakkar ein om «stanzas to see» (Hugh Kenner), ei visuell strofe. Det systemiske ved Volds form kulminerer med samlingane Tolv meditasjoner (2002), Drømmemakeren sa (2004) og Store hvite bok å se (2011), der dikta er organiserte i tolv avdelingar, det er tolv dikt i kvar avdeling, tolv linjer i kvart dikt, og alle dikta er organiserte i tre «strofer». Forma er likevel ikkje så streng som ho kan høyrast ut, ettersom verslinja blir ganske behandla fritt. Den kan variere frå éi staving og éin bokstav til ei fullinje, noko diktaren oppnår ved den velkjende leiken sin med linjedelingar. I sum signaliserer forma både system og fleksibilitet.
Tematisk har det samfunnsengasjerte fått ein ny plass i Volds poesi sidan Sorgen. Sangen. Veien. Av og til fungerer slike «påminningar om verda» som sjokk mellom dei trivielle og kvardagslege observasjonane i andre dikt, til dømes dikt om korleis ein koker frukostegget. Ein periode med politiske dikt blir innleidd i 1989 med samlinga Elg, som inneheld 55 dikt og ni fotografi. Fotografia er hovudsakleg dokumentariske og journalistiske, som ein visuell måte å rapportere om verdas, og særleg Oslos, tilstand på. Dikta er samfunnsengasjerte, men her er òg personlege og sensitive dikt til avdøde artistar og forfattarar.
Det politiske aspektet blei endå tydelegare i samlinga Ikke: Skillingstrykk fra nittitallet (1993), En sirkel is (1994) og Kalenderdikt (1995). Likevel er det nære sosiale forholdet mellom folk alltid viktig i Volds diktbøker, og naturstemningar og landskapsobservasjonar er ofte ein sjølvsagd, men uprangende del av Volds lyriske miljø, anten det dreier seg om byskildringar eller større landskap:
Skoger, åser, granvegg – en vegg
av lodne
grantrær med snø på
ned mot tjernet, han har stanset på isen
og ser på, tar seg en pust
over stavene og ser på
før han legger i vei på ny, tar med seg hele
åsen til senere bruk.
Volds virke som litteraturformidlar, gjendiktar, utgivar, redaktør, essayist og kritikar er omfangsrikt og vedvarande. Sentrale bokutgivingar er Entusiastiske essays (1976), Her. Her i denne verden (1984), Poetisk praksis (1990), Tydelig. 33 (1999) og Tolv diktere i blått. Fra Petter Dass til i dag (2019). Vold har gjendikta og utgitt verk av mellom anna William Carlos William, Robert Creeley, Frank Ohara, Wallace Stevens, Bob Dylan og Samuel Beckett. Dette er alle forfattarar som har vore viktig for Vold sjølv som forfattar.
Han har òg samla, presentert og utgitt verk av fleire meir eller mindre «gløymd» norske forfattarar, mellom anna Ernst Orvil, Sverre Udnæs og Kate Næss. I tillegg har Vold skrive essay om og presentasjonar av ei lang rekkje av dei litterære heltane sine, som Tarjei Vesaas, Olav H. Hauge, Gunvor Hofmo og Gunnar Ekelöf.
I ei særstilling står arbeidet med Gunvor Hofmo og hennar kjæraste Ruth Maier som blei deportert og drepen under andre verdskrigen. Boka Mørkets sangerske. En bok om Gunvor Hofmo (2000) inneheld tidlegare ukjende tekstar av Hofmo, ei biografisk skisse av Vold og dessutan ei samling fotografiar. I 2005 gav han ut essaysamlinga God jul med Gertrude Stein og andre essays, i 2007 kom Ruth Maiers dagbok. En jødisk flyktning i Norge og i 2016 Kánon/kannon/kanón, ei bok med essays om ei rekkje forfattarar og kulturpersonlegdommar, der Vold i tittel og i innhald aktualiserer spørsmålet om litterær kvalitet og ein kanondebatt mellom anna ved å nytte eit utvida poesiomgrep. Dette er ei utviding som vi trygt kan seie at Vold har praktisert i store delar av karrieren sin, mellom anna i kombinasjonen av poesi og jazz.
Ei av dei mest særprega sidene ved Volds kunstnariske verksemd er performance-opptredenane hans i jazz & poetry-sjangeren. I løpet av karrieren har det blitt ei rekkje plate- og CD-utgivingar. Artistkarrieren har gått i to ganske ulike fasar. Den første fasen var samarbeidet med saksofonisten Jan Garbarek og kvartetten hans. Her kan ein høyre Vold framføre dikta sine følgt av dei aller fremste musikarane nordisk jazz har fått fram. Eit høgdepunkt var utgivinga ingentings bjeller (1977), der Volds røyste inngjekk i solistisk samspel med avansert modal jazzimprovisasjon. Ein kan høyre eit utdrag på YouTube, der samspelet startar med ein intim duett mellom røyst og sax og langsamt utviklar seg organisk til ein rytmisk sekvens over eit ostinat der heile orkesteret deltek.
Den andre fasen var eit samarbeidsprosjekt saman med den Bill Evans-inspirerte pianisten Egil Kapstad. I denne samanhengen blei det brukt meir tradisjonelle komposisjonar, stort sett såkalla standardlåtar frå det store fellesrepertoaret til jazzen. Her skulle Volds frie vers integrerast med strofiske komposisjonar. Her kan ein høyre Volds røyst «kore» som ein solist i jazz-ensemblet, saman med den verdskjende trompetisten Chet Baker. Eit døme kan vere framføringa av diktet «Koan for en kulturbyråkrat» til komposisjonen «How high the moon», kvar ein kan høyre korleis Vold tilpassar seg den strofiske strukturen til komposisjonen med ein jazz-solist sin sans for timing.
Vold var bokmeldar i svenske Expressen i 1983–86, laga ein lang serie radioprogram om lyrikk for Sveriges Radio i 1990-åra og har medverka i fleire svenske bokutgjevingar.
Jan Erik Vold har motteke fleire litteratur- og kulturprisar, blant anna:
I 2000 blei Vold utnemdt til æresdoktor i litteraturformidling ved Universitetet i Oslo.
Kommentarar
Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.
Du må være logga inn for å kommentere.