Svoboda | Graniru | BBC Russia | Golosameriki | Facebook
Wikipedia

Гыйрак

Bu mäqäläneñ latin älifbasındağı igezäge bar.

Гыйрак (гарәп. العراق‎, көрд. عێراق), рәсми атамасы — Гыйрак Җөмһүрияте (гарәп. جمهورية العراق‎, көрд. کۆماری عێراق) — Якын Көнчыгыштагы дәүләт.

Гыйрак
гарәп. جمهوریة العراق‎
көрд. کۆماری عێراق
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 1932
Рәсми исем la République d’Irak[1], جمهورية العراق, Republik Iraq, العراق, Iraq, Republic of Iraq һәм Iraq
Кыскача исем 🇮🇶
Гомер озынлыгы 69,862 ел[2]
Демоним Iraquí[3], Irakiër[3], Iraki[3], Iraqi, iraki, Irakano, irakano, Lirakänan, عراقي, عراقية, عراقيون, иракец, иракцы, עיראקי, עיראקית, irakieni, irakian, irakiană, ইরাকী, iracheno, irachena, iracheni, irachene, iraci, iraquín, iraquina, Irakien[1], Irakienne[1], Iraker, Irakerin, irachena, irachene, iracheni, irachen, عراقي, عراقية, عراقيين һәм عراقيات
Рәсми тел гарәп теле[4] һәм көрд теле[4]
Гимн Гыйрак гимны[d]
Мәдәният Гыйрак мәдәнияте[d]
Шигарь тасвирламасы Тәкбир
Дөнья кисәге Азия
Дәүләт  Гыйрак
Башкала Багдад
Сәгать поясы UTC+03:00, UTC+04:00 һәм Asia/Baghdad[d][5]
Иң көнчыгыш ноктасы 29°59′ т. к. 48°28′ кч. о.
Иң төньяк ноктасы 37°23′ т. к. 42°48′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы 29°03′40″ т. к. 46°25′34″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы 33°22′29″ т. к. 38°47′37″ кч. о.
Геомәгълүматлар Data:Iraq.map
Иң югары ноктасы Шееха Дар[d]
Идарә итү формасы федератив республика[d] һәм федератив дәүләт
Дәүләт башлыгы вазыйфасы Гыйрак президенты[d]
Ил башлыгы Абдул Латиф Рашид[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы Гыйрак премьер-министры[d]
Хөкүмәт башлыгы Мөхәммәд Шиа Аль-Судани[d]
Канунбирү органы Гыйрак вәкилләре советы[d]
Үзәк банкы Гыйрак үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр Америка Кушма Штатлары, Италия, Австралия, Германия, Бразилия, Йәмән, Иран, Сүрия, Украина, Франция, Фәләстыйн[d], Бөекбритания, Швеция, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[6], Төркия, Аурупа Берлеге, Болгария, Куба, Дания, Мисыр, Индонезия, Үрдүн, Күвәйт, Ливан, Пакьстан, Согуд Гарәбстаны, Кытай Җөмһүрияте, Филипин, Сербия, Россия, Кытай, Греция, Һиндстан, Бангладеш, Гөрҗистан, Маҗарстан һәм Румыния
Әгъзалык Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Гарәп Лигасы, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[7], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Arab Bank for Economic Development in Africa[d], Arab Fund for Economic and Social Development[d], Гәрәп валюта фонды[d], Интерпол[8][9], ХКТО[d][10][11], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[12], Бөтендөнья почта берлеге[13][14], Халыкара телекоммуникацияләр береге[d][15], Neft çitkä çığaruçı illär oyışması, Халыкара гражданнар иминлеген саклау оешмасы[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[16], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[17] һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][18]
Никахка керү яше 18 яшь
Халык саны 38 274 618 (2017)[19]
Административ бүленеше Багдад[d], Салах-эд-Дин[d], Дияла[d], Васит[d], Майсан[d], Басра[d], Ди-Кар[d], Мутанна[d], Кадисия[d], Бабиль[d], Кербела[d], Наджаф[d], Анбар[d], Найнава[d], Дахук[d], Эрбиль[d], Киркук[d] һәм Сулеймания[d]
Акча берәмлеге Гыйрак фунты[d]
Номиналь тулаем эчке продукт 207 691 599 310 $[20] һәм 264 182 173 793 $[20]
Кеше потенциалы үсеше индексы 0,686[21]
Inequality-adjusted Human Development Index 0,554[22]
Эшсезлек дәрәҗәсе 30 ± 1 процент[23]
Нәрсә белән чиктәш Төркия, Сүрия, Үрдүн, Согуд Гарәбстаны, Күвәйт һәм Иран
Автомобил хәрәкәте ягы уң[d][24]
Челтәр көчәнеше 230 вольт[25]
Электр аергычы төре Europlug[d][25], D төре[d][25] һәм BS 1363[d][25]
Әүвәлгесе Гыйрак патшалыгы[d]
Алыштырган Вакытлыча коалицион администрациясе[d]
Кулланылган тел заманча әдәби гарәп теле[d], ассирийский литературный язык[d], южнокурдский язык[d], Bajelani[d], Neo-Mandaic[d], Sarli[d], Shabaki[d], арабский диалект Персидского залива[d], Мосульский диалект арабского языка[d], Недждийский диалект арабского языка[d], көрд теле, курманджи[d], иракский диалект арабского языка[d], сорани теле[d], халдейский новоарамейский язык[d], мандейский язык[d] һәм Koy Sanjaq Syriac[d]
Мәйдан 437 072 ± 1 км²
Рәсми веб-сайт gds.gov.iq
Һәштәге Iraq
Югары дәрәҗәле Интернет домены .iq
Харита сурәте
Тема җәгърафиясе Гыйрак географиясе[d]
Рәсми дине ислам[26][27]
Феноменның икътисады Гыйрак икътисады[d]
Феноменның демографиясе Гыйрак халкы[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны 1 826 357[28]
Джини коэффициенты 29,5[29]
Тулаем туулар коэффициенты 4,566[30]
Демократия индексы 3,51[31]
BTI Governance Index 2,52[32], 3,97[32], 4,07[32], 4,02[32], 4,26[32], 4,43[32], 5[32] һәм 4,95[33]
BTI Status Index 2,79[32], 3,23[32], 3,95[32], 4,22[32], 4,07[32], 3,53[32], 3,75[32], 4,04[32] һәм 3,8[33]
Социаль медиаларда күзәтүчеләре 81 109
Happy Planet Index score 45,3[34]
Илнең мобиль коды 418
Илнең телефон коды +964
Халыкара префикс 0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны 112[d], 104[d][35], 115[d][35], 122[d][35] һәм 1-0-0[d][35]
Номер тамгасы коды IRQ
Диңгездәге идентификацияләү номеры 425
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Гыйракта җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме Төркем:Гыйракта төшерелгән фильмнар[d]
Карта
 Гыйрак Викиҗыентыкта

Милләтләрe

үзгәртү

Гарәпләр (75 %—80 %), көрдләр (15 %—20 %), төрекмәннәр (5 %), халдейлар, әссүриялеләр, иранлылар, әрмәннәр.

Дин

үзгәртү

Рәсми динe: ислам: шигыйләр (гарәпләр) һәм сөнниләр (гарәпләр, төрекмәннәр һәм көрдләр). Башка диннәр: христианлык, яһүд дине, бәһаи, язидләр. Ислам ил халкының 95 % ы арасында таралган дин булып тора. Мөселман булмаган кешеләр (нигездә, Ассирия христианнары) халыкның 5 % ын тәшкил итә. Гыйракның христианнар җәмгыяте 2000 елга якын яши, һәм аларның күбесе Месопотамия ассириялеләреннән килеп чыккан. Мөселманнарның 65 % ы — шигыйлар, 35 % ы — сөнниләр. Гыйракта шигыйлар өчен изге булган ике урын — Нәҗәф һәм Кәрбәла бар.

Тариx

үзгәртү

Бoрынгы тариx

үзгәртү

Гыйрак (Месопотамия) — дөньяның иң борынгы цивилизацияләре барлыкка килгән урын. Бу өлкәдә шумер, бабил, Әссүрия дәүләтләре урнашкан булган. Хәзерге Гыйрак җирләре Фарсы империясе, Искәндәр империясе сoставына кергән.

Урта гасырлар

үзгәртү

VII гасырда Гыйрак җирләрен гарәпләр яулап алалар. Бу җирләр Гарәп Хәлифәлеге составына кертелә. 1534 елдан Гыйрак Гoсманлы дәүләте сoставында.

Яңа гасырлар

үзгәртү

Хәзерге Гыйрак

үзгәртү

2003 елында Джордж Буш администрациясе Гыйракка каршы сугыш башлый. Багдадны көрәшсез алалар. Гыйракка каршы НАТО коалициясе составына Бөек Британия, АКШ, Австралия, Польша һәм башка дәүләтләр була. Алар үз гаскарләрен Гыйракка җибәрәләр.

Сәясәтe

үзгәртү

Сугышка кәдәр Гыйрак бер партияле (Баас партиясе) дәүләт булган. Сугыштан соң Гыйракта мәҗлис әл-ватани (Милли Мәҗлес) оештырыла. Ул 250 урынлык. Әмма бу оешмада хәким юк. Реаль хакимият рухи лидерлар кулында. Алар арасында: аятоллаһ Али әл-Систани.

Дәүләт гимны

үзгәртү

مَوْطِنِيْ مَوْطِنِيْ

اَلْجَلَالُ وَالْجَمَالُ وَالسَّنَاءُ وَالْبَهَاءُ

فِيْ رُبَاكْ فِيْ رُبَاكْ

وَالْحَيَاةُ وَالنَّجَاةُ وَالْهَنَاءُ وَالرَّجَاءُ

فِيْ هَوَاكْ فِيْ هَوَاكْ

هَلْ أَرَاكْ هَلْ أَرَاكْ

سَالِماً مُنَعَّماً وَ غَانِماً مُكَرَّماً

سَالِماً مُنَعَّماً وَ غَانِماً مُكَرَّماً

هَلْ أَرَاكْ فِيْ عُلَاكْ

تَبْلُغُ السِّمَاكْ تَبْلُغُ السِّمَاكْ

مَوْطِنِي مَوْطِنِيْ

Ватаным, Ватаным,

Гүзәллегең, бөеклегең, дан-шөһрәтең һәм зиннәтең —

Тауларда, тауларда,

Тормыш-хәятең, ирегең, куанычың һәм өметең —

Һаваңда, һаваңда,

Сизеләме гавамга?

Хозурың хәвефсезлектә, хөрмәтең иминлектә,

Хозурың хәвефсезлектә, хөрмәтең иминлектә

Насыйпмы? Изге намың —

Мөбарәк ул күктә, мөбарәк ул күктә,

Ватаным, Ватаным!

Watanım, Watanım,

Güzällegeñ, böyeklegeñ, dan-şöhräteñ häm zinnäteñ —

Tawlarda, tawlarda,

Tormış-xäyäteñ, iregeñ, quanıçıñ häm ömeteñ —

Hawañda, hawañda,

Sizeläme ğawamğa?

Xozurıñ xäwefsezlektä, xörmäteñ iminlektä,

Xozurıñ xäwefsezlektä, xörmäteñ iminlektä

Nasıypmı? İzge namıñ —

Möbaräk ul küktä, möbaräk ul küktä,

Watanım, Watanım!

Мәүтыйни (مَوْطِنِيْ, Ватаным) — Гыйракның бүгенге гимны. Аның текстын Фәләстыйн шагыйре Ибраһим Тукан 1934 елда язган булган. Иркенләп җырлана торган көй дә иҗат ителгәч, бу җыр бик тиз бөтен гарәп дөньясына таралган. Сүрия һәм Әл-Җәзаир аны бүген дә үзләренең рәсми-дәүләти булмаган халык гимн дип саныйлар. Биредә өч куплеттан торган Гыйрак гимнының беренче унберъюллыгы тәрҗемәсе.

Административ бүленеш

үзгәртү
 
Гыйракның муһафазаһлары

Гыйрак 18 муһафазага бүленгән.

№ Муһафазаһ Мәркәз Мәйдан,
км² 		Халык саны,
кеше (2011)[36] 		Тыгызлык,
кеше/км²
1 Багдад Багдад 734 7 055 200 9611,99
2 Сәлах-әд-Дин Тикрит 24 751 1 408 200 56,89
3 Диялә Баакуба 19 076 1 443 200 75,66
4 Вәсит Әл-Кут 17 153 1 210 600 70,58
5 Майсан Әл-Амара 16 072 971 400 60,44
6 Бәсрә Бәсрә 19 070 2 532 000 132,77
7 Ди-Кар Ән-Нәсирия 12 900 1 836 200 142,34
8 Мутанна Әс-Сәмәвә 51 740 719 100 13,90
9 Кадисия Әд-Дивания 8153 1 134 300 139,13
10 Бабил Хилла 6468 1 820 700 281,49
11 Кәрбәлә Кәрбәлә 5034 1 066 600 211,88
12 Нәҗаф Ән-Нәҗаф 28 824 1 285 500 44,60
13 Әнбар Әр-Рамади 138 501 1 561 400 11,27
14 Найнава Мосул 37 323 3 270 400 87,62
15 Дәһук Дәһук 6553 1 128 700 172,24
16 Әрбил Әрбил 14 471 1 612 700 111,44
17 Кәркүк Кәркүк 10 282 1 395 600 135,73
18 Сөләймания Сөләймания 17 023 1 878 800 110,37
Барлыгы 434 128 33 330 600 76,78

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  2. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/iraki-irakis
  4. ↑ 4,0 4,1 4.1 // Конституция Иракской Республики — 2005.
  5. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  6. ↑ https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
  7. ↑ https://www.oic-oci.org/states/?lan=en
  8. ↑ https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
  9. ↑ https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/IRAQ
  10. ↑ https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
  11. ↑ https://www.opcw.org/about-us/member-states/iraq
  12. ↑ http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
  13. ↑ http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
  14. ↑ https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=152
  15. ↑ https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
  16. ↑ https://public.wmo.int/en/members/iraq
  17. ↑ https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
  18. ↑ https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
  19. ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
  20. ↑ 20,0 20,1 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
  21. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  22. ↑ Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
  23. ↑ https://www.rudaw.net/arabic/business/100820211
  24. ↑ http://chartsbin.com/view/edr
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  26. ↑ https://culturalatlas.sbs.com.au/iraqi-culture/iraqi-culture-religion
  27. ↑ https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/iraq/
  28. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  29. ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
  30. ↑ ЮНЕСКО-ның статистика институты
  31. ↑ 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
  32. ↑ 32,00 32,01 32,02 32,03 32,04 32,05 32,06 32,07 32,08 32,09 32,10 32,11 32,12 32,13 32,14 https://www.bti-project.org
  33. ↑ 33,0 33,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/IRQ
  34. ↑ https://happyplanetindex.org/countries/?c=IRQ
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 International Numbering Resources Database: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value / мөхәррир Халыкара телекоммуникацияләр береге
  36. ↑ City Population — Statistics & Maps of the Major Cities, Agglomerations & Administrative Divisions for all Countries of the World

Сылтамалар

үзгәртү

Шулай ук карагыз

үзгәртү
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Гыйрак&oldid=4247806