Suriye Politikası İran İsrail ve Batı

Şimdi Keryy’nin sözlerini şöyle alıntılayarak hatırlatmak gerekirse; “Washington Suriye’deki savaşı bitirmek için Beşşar Esed ile masaya oturmak zorunda” gibi bir ifade kullanıyor bir röportajında. Şimdi bunlar bir yandan olay yarattı ve tartışmalara açık pek çok soru işareti oluştu kafalarda. Tabi bir meşruiyet peşinde koşan Esed de bu fırsatı kaçırmamak adına; “evet, pekâlâ kabul, masaya oturalım ama artık sizden de bir aksiyon bekliyorum; haber verin, şartları oluşturun masaya oturalım” diye de istediği bir fırsatı elde etmiş oldu. Şimdi tabi demokratların özellikle Obama yönetiminin geçmiş dönemdeki hem diplomatik hatalarına, bazı gaflarına veya buna benzer şeylere de baktığımız zaman, mantıklı olarak düşündüğümüz zaman yine bir gaf var mıydı bunun içinde? Yoksa - bunu da şu yüzden soruyorum - Amerikan Dışişleri’nden hemen açıklama geldi ardından; “politikamız değişmiyor, herhangi bir müzakere durumu da şu an yok” diye. Bu açıklamaya da nasıl bakmak lazım? Keryy’nin oluşturduğu kafa karışıklığı ortamı ve soru işareti ortamına nasıl bakmak lazım.
 
Bunu gaf olarak değerlendirmiyorum, bilinçaltının tezahürü de olabilir. Özellikle İran ile yürütülen nükleer müzakereler başarılı olmaya doğru gidiyor. “İran temsilcisinin  yüzde doksan oranında anlaştık, aramızda bir konu kaldı sadece” diye açıklaması da var. İran ile bir anlaşma sağlanırsa bu İran ile Batı’nın ilişkilerinin normalleşeceği anlamına geliyor. Dolayısıyla Suriye meselesi de bundan çok ciddi etkilenecektir. Oradaki süreci besleyen en önemli aktörlerden birisi İran. Beşşar Esed yönetiminin muhatap alınması gibi farklı bir takım süreçlerin konuşulmasını önümüzdeki aylarda görebiliriz. İran ile olan anlaşma sürecinin bu konuda belirleyici olacağını düşünüyorum.
 
 
Türkiye meselenin insani boyutunda düşündüğü için ve bir yandan bu insani boyut açısından da en büyük yük dünya ülkeleri arasında Türkiye’nin omuzlarında olduğu için, iki milyon Suriyeli göçmen ile biz kendi imkânlarımızla dünyanın hiçbir yerinden yardım gelmeden uğraşıyorken, onları da Türkiye’de misafir ediyorken, Türkiye dışişlerinden de haklı bir serzeniş de var tabi. Yani 200 binden fazla insan öldürülmüş durumda. Bunca insan evini terk etti, bu kadar insanı biz misafir ediyoruz. Böyle bir rejim ile, bu kadar zulmü halkına reva gören Rejim ile nasıl müzakere edersiniz? Yani mantıklı olarak neyi nasıl oturtacaksınız diye de bir serzeniş var tabi. Bu serzeniş de Türkiye’nin haklarını göz önüne alarak ve tabi ki Türkiye’nin durumunu da göz önüne alarak dünyanın biraz buna kulak verip ona göre hareket lazım gibi gözüküyor.
 
Reel politik böyle işlemiyor. Türkiye’nin tezleri ne kadar haklı olsa da şu anda Suriye’de Esed rejimini değiştirecek bir konjonktür yok. Ama bir geçiş dönemi üzerinde belki uzlaşılabilir. Dediğim gibi İran ile olan anlaşma da bunu etkileyecektir. Esed yönetiminin zaman içerisinde yönetimi bırakacağı tartışılabilir önümüzdeki dönem. Ama İran ile Batı arasındaki süreç - çok düşük ihtimal olmakla birlikte - anlaşmazlık ile sonuçlanırsa, mevcut kaos daha da devam edecektir.
 
Bu konularda duygusallık önemli ama dört bin kişi ölmüş iken de durum çok kötüydü, “anlaşılamaz” diye yorumlandı. Şimdi iki yüz bin kişi öldü yine çözüm üretilemez, işte ortada ödenmesi gereken çok büyük bir bedel var diye düşünülüyor. Bu süreç derinleştikçe sayı bir milyona çıkacak, belki milyonlarca insan daha mağdur olacak. Oradaki iç savaşın sona erdirilmesine yönelik politikaların hem Türkiye’nin güvenliği için hem de uluslararası denklemler açısından yerinde olacağını düşünüyorum. Burada Türkiye için bir açmaz var; ”Esed yönetiminin veya ailesinin gitmesi noktasında kesin bir tavır koyduk, bu noktadan sonra bunun geri dönüşü olmaz” şeklinde. Türkiye’nin kendine göre haklı bir tezi var fakat süreci tek başına belirleyen ülke Türkiye değil. Yakın zamanda İngiltere, Fransa ve Amerika gibi ülkelerin de politikaları değişebilir. Ukrayna’da da bir normalleşme olursa ateşkes anlaşması belli bir istikrara kavuşursa, birçok uluslararası odak noktası Suriye’ye doğru yönelecektir. Onun için Türkiye’nin de farklı senaryolara hazırlıklı olması gerekmektedir. En azından kanaatime göre Suriye’de bütün taraflar ile ikincil sivil diyaloglar kurulabilir. Zaten Türkiye’nin çeşitli taraflar ile güçlü diyalogları var ama Beşşar Esed yönetimi olarak nitelendirilen taraflardan da sivil diyaloglar kurulabilir. Yani çok keskin olmanın bu süreçte yönetilebilir olduğu kanaatinde değilim.
 
 
Suriye’deki duruma baktığımız zaman, “kimyasal silahlar yüzünden kırmızı çizgiler var” dendi. Yaklaşık üç dört bin insanın katline sebep olan kimyasal silahlar bizim kırmızı çizgimizdir. Batı bastırınca mesele karıştı, ondan sonra silahlar imha edildi. Hepsi imha edildi güya ama İdlip’ten gelen bir iddia var -  hatta bu iddiayı da delilleriyle ortaya koymuş durumdalar - ve ayrıca koca bir ailenin klor gazıyla yok edildiği yönünde de bir iddia var. Uluslararası toplumu bunu yansıtmak üzere şu an muhalif güçler harekete geçmiş vaziyette. İşin acı tarafı şu ki, Suriye’de nerdeyse her ay - bizim veya muhaliflerin belirleyebildiği kadarıyla - en az 3-4 civarında kimyasal saldırı iddiası var. Zaten bu kadar yıkım, ölüm bütün Ülke geneline yayılmışken kimyasal silahların da halen kullanılması, denklemde olması, çok acı bir durum değil mi?
 
Şüphesiz öyle. Tabi kim kullanıyorsa bu telin edilecek bir şey ama bildiğiniz gibi 1200’e yakın farklı grup var. Suriye’nin kimyasal silahları ile ilgili; “alındı, tahrip edildi” diye biliyoruz. Fakat o günleri hatırlarsak bir saldırıdan dolayı yönetim bu konuda suçlandı ve uluslararası bir müdahale üzerinde bir konsensüs gözüktü. Yönetim de bu silahları teslim etti.
 
Bölge’de şimdi şöyle bir denklemde vardı; İsrail’in nükleer gücüne karşılık Bölge’de bunu dengeleyebilecek bir tek Mısır ve Suriye’nin elinde kimyasal silahları vardı. Bu vesileyle Suriye’nin elindeki kimyasal silahlar da gitmiş oldu. Şu anda bu anlamda caydırıcılığı olan silahlar bir tek Mısır’da kaldı. Olayın böyle farklı bir denklem yönü de var. Her halükarda bu, uluslararası hukukla, anlaşmalarla yasaklanmış silahlar. Dolayısıyla hiçbir şekilde kullanılması kabul edilebilir değil ama Suriye öyle bir karmaşa ve kaos içerisinde ki, kimin ne yaptığını bilmek de, ispat etmekte oldukça zor.
 
Zaten enformasyon almak, haberleşmeyi sürdürmek sağlıksız. Çünkü Beşşar kendi ülkesinin altyapısını tamamen yok etmiş vaziyette ve neredeyse Suriye tamamen karanlığa gömülmek üzere. Bu noktada iç savaşın korkunç ve karanlık tarafı bu. Suriye’yi tamamen karanlığa sürükleyen bir tablo söz konusu. 2011’den itibaren geldiğimiz noktaya baktığımız zaman çekilen uydu fotoğraflarında Suriye’nin gece cidden tamamen yalnızlaştığı, kentlerin ve kasabaların artık insandan arındığı veya yıkıldığı ortaya çıkıyor. Ülke’nin yüzde sekseni karanlığa gömülmüş vaziyette gözüküyor. Bu, Rejim eliyle yaratılmış olan yıkımın ne derece acı olduğunu, acı noktalara gittiğini de gösterir vaziyette ve çok önemli de bir kanıt. On buçuk milyondan fazla insan evini terk etti. Mülteci durumunda olan iki milyon civarında kişi Türkiye’de yaşıyor ve bu dram devam ediyor. Rejim’in söylemlerinde bu şiddetin de, yıkımın da devam edeceği, bu zulmün süreceği gözüküyor.
 
Mevcut durum daha da kötüye gidebilir, çünkü meşru bir devlet otoritesi tesis edilip sistemin kanalları sağlıklı çalışabilir hale gelinceye kadar oldukça zor. Çünkü Suriye enerji açısından da zengin bir ülke değil. Savaş, güvenlik şartlarını da olumsuz etkiledi. Onun dışında muhaliflerin kontrol ettiği bölgelere yönelik ciddi bir karartma da var. Santraller bombalandı. İç savaş ortamında bunları normal kabul etmek gerekiyor. Ayrıca bombardımanlar için belli yerlerde karatma da yapılıyor, daha az ışık kullanılıyor. Güney Kore ve Kuzey Kore’nin uydu fotoğraflarını hep karşılaştırırlar, refah ve zenginlik açısından biraz ona benziyor tablo. Şam’daki Hükümet’in kontrol ettiği bölgelerde, nispeten daha iyi şartlar var gıda ve enerji açısından ama kontrol edemediği yerlerde veya ambargo altında tutabildiği yerlerde de çok ciddi sıkıntılar olduğu, gıda fiyatlarının 50 kat artığı vb. haberler geliyor.
 
 
Suriye de ki iç savaşın ne derece korkunç acı boyutlara ulaştığını gösteren istatistiklerden biri de sağlık çalışanlarının başına gelenler Belirlenebilen sayıya göre 610 civarında doktor, hasta bakıcı, hemşire iç savaş sırasında katledilmiş vaziyette. Bunların 139’u ne acı ki Rejim’in işkence masalarında hayatlarını kaybediyor. Kendi doktoruna bunu reva gören tıp doktoru Beşşar Esed’den bahsediyoruz. Şimdi muhaliflere yardım ediyor veya buna benzer söylemlerle insanları bu ölüme işkenceye sürüklüyorlar ama bu bir tıp ordusu ve kendi ülkesinin de tıp kaynakları yani yetişmiş insan gücünü de kendi eliyle baltalamış ve yok etmiş oluyor. Bunu ilerde halkına nasıl açıklayacak, bu sadece bir örnek. Tıp çalışanlarının başına gelenler. Mühendislerinden pilotlarına hatta öğretmenlerinden herhangi belediye çalışanlarına kadar pek çok alanda Ülke kendi geleceğini şu anda tamamen yok etmiş durumda.
 
Bir ülke aklıselimden uzaklaşmadıkça iç savaş çıkmaz. Dolayısıyla iç savaş ortamında da bu tür öncelikleri hesaplayacak bir aklıselim kaldığını da düşünmüyorum. Normal, meşru, farklı ülkeler arasında olan savaşlarda bile çok büyük insan kayıpları oluyor. Sağlık çalışanları muhtemelen “Rejim muhaliflerini, vatan hainlerini tedavi ediyorsunuz” diye öldürülüyor veya işkence yapılıyor. Kanaatimce ondan daha kötüsü, Suriye’nin milyonlarca yetişmiş insan kaynağı yurtdışına çeşitli ülkelere dağıldılar. Suriye’nin geleceği açısından olağanüstü bir kayıp bu, çünkü Ülke’yi yeniden kim kuracak, bu anlamdaki kayıp Suriye açısından tarihsel yüzyıllık bir kayıp.
 
Her şey gidiyor zaten, biraz girişimci ruhu olan belli bir şekilde dışarıda yaşayabileceğine özgüveni olan insanlar sermayeleri ile veya eğitim birikimleriyle, donanımlarıyla bir şekilde ülkelerini terk ederek çeşitli ülkelerde, belki mesleklerine uygun belki değil ama bir şekilde hayatta kalmaya çalışıyorlar. Birçoğunun geri dönmeyeceğini, Suriye’de normal bir düzen kurulsa bile önemli bir kısmının da  - aynı bizim gurbetçilerimiz gibi - gittiği ülkelerde belli bir düzen kurduğu için dönmeyeceğini öngörmek gerekiyor.
 
 
Yine bir doktor örneği verirsek; Halep’te durum çok kritik, Doktor Hacı Osman el Osman bir uzman doktor ve hayat kurtarmak adına savaşan muhaliflere bakıyor. Bir yandan da diyor ki “sadece muhalifleri tedavi etmiyoruz burada, Rejim’in askerleri yaralandığı takdirde onlara da bakıyoruz. Bu bir insanlık dramı ve bunun ortasındayız. Bunun ortasında kalan herkese de bir doktor, hekim olduğumuz içinde müdahale etmek yardım etmek zorundayız”. Buna karşılık diğer tarafta, bütün bu zulmü kendi halkına reva gören yönetimde olanların, Rejimin baş aktörlerinin, Beşşar’ın acaba bir gün bütün bu işledikleri savaş suçlarından ötürü yargılandıklarını görmek mümkün olabilecek mi.
 
Zor bir ihtimal, çünkü şu anda Esed yönetiminin düşmesi gibi bir seçenekten sürekli uzaklaşılıyor. Hem uluslararası toplumun durumu, hem İran ile olan süreç, hem muhaliflerin dağınık durumu ve başarılı olamaması gibi birçok etkenden dolayı Esed yönetimi daha da güçleniyor. Yani uzak bir ihtimal ama bir geçiş dönemi anlaşması yapılabilir. Zaman içerisinde yönetimin, ailenin üç-beş yıl içerisinde veya daha kısa bir süre içerisinde yönetimi bırakması şeklinde bir süreç inşa edilebilir. Bu da pazarlıklar getireceği için yine dokunulamayabilir. Yönetimin yargılanmaması sıfır ihtimal de değil.
 
 
Suriye Amerikan insansız hava aracının düşürüldüğü ilan etmişti. Düşürülen nokta çok ilginç, Lazkiye. Stratejik konumu itibariyle, üzerindeki Rus üssü itibariyle çok daha önemli bir nokta. Şimdi bu konumu değerlendirirsek, uçağın düşürülmesindeki kodlar nedir ve Lazkiye neden kilit öneme sahip?
 
Lazkiye’deki Rus üssünden dolayı o bölgenin hava savunma sistemi, Suriye’nin diğer bölgelerine göre çok daha güçlü. Sonuçta keşif yapmak için gelen uçak, Şam Rejimi açısından düşman. Tespit edilip düşürülmesi kendileri açısından çok doğal, yani çok anlam yüklenecek bir şey olmadığını düşünüyorum. Ayrıca Rusya’nın Suriye ile olan tutumu belli, İran kadar ısrarcı ve inatçı. Yaklaşık iki yıl önce uluslararası toplantılarda Rus sivil uzmanlar; “Suriye’yi biz kaybedersek, Kafkaslarda başka bir ülkeye gireriz” gibi bir takım tezler de ifade ediyorlardı Bu da Rusya’nın Suriye konusundaki kararlılığı ve politika tayin edebilmek açısından önemli bir göstergeydi.
 
 
İngiltere’den “Suriye politikamız değişmedi” diye bir açıklama var. Fransa sessiz kaldı. Şimdi bu hesaplara bakılırken, büyük ihtimalle İngiltere’nin, İran ile alakalı nükleer anlaşmaların veya sürecin nereye gideceğini görme politikası da söz konusu. İran etkisi denklemden çıktığı anda İngiltere’nin, Fransa’nın diğer müttefiklerin acaba tutumları nasıl olabilir sizce?
 
İran ile olan süreç belirleyici olacak ve ondan sonra çok yeni şeyler duyabiliriz. Çünkü İran bütün bu olumsuz şartlara rağmen, ambargoya rağmen, kendi bulunduğu durumu sürekli güçlendiren bir ülke. Irak’ta bunu yaptı, Yemen’de bunu yaptı, Körfez’de, Bahreyn’de benzer inisiyatifleri var. Bir de İran’ın sadece batısında değil doğusunda da çok ciddi bir arka planı var; Pakistan’da, Hindistan’da Afganistan’da çok ciddi bir arka planı var. Dolayısıyla İran’ın emin adımlarıyla yürüdüğünü söyleyebiliriz. Uluslararası sisteme daha iyi entegre olup daha iyi imkanlara kavuştuğunda daha da etkili olacaktır. İran ile Batı arasında bir normalleşme, otomatikman Suriye politikasında değişiklik getirir. Ortada hiçbir şey yokken. İngiltere’nin açıklaması çok doğal, bu önce ikincil diplomasi kanallarında pişirilir, sonra da resmî düzlemde ele alınır. Bunun için dönüm noktası olarak İran ile olan anlaşmanın sonucunu beklemek gerekir diye düşünüyorum. Bu anlamda bizim Türkiye olarak proaktif bir şekilde arayış içinde olmamız gerekiyor.
 
 
İran ordusunun Suriye’de olduğu bir gerçek. İlk başta sosyal medyada fotoğrafları paylaşıldı. Şu an gayet açık ortaya koyuyorlar. Ama işin daha acı bir tarafı var; Türkmen dağında yoğun çalışmaların olduğu söyleniyor. Suriye’de bulunan Türkmenlerin durumunu nasıl değerlendirmek lazım?
 
Bölge’de, hem Irak’ta hem Suriye’de Türkmenlerin durumunun iç açı olmadığını düşünüyorum. Çünkü orda bir üçgen yay var; Akdeniz’e çıkan, Kuzey Irak’tan başlayarak üçgen yay içerisindeki Irak ve Suriye Türkmenleri bizim adımıza yaklaşık 100 yıldır nöbet tutan karakollar gibiydi ve stratejik olarak o kadar önemliydiler. Şu anda onlar büyük ölçüde bu önemlerini kaybediyorlar. Çok değişik sorunları var, güvenlik problemleri var, son birkaç yılda ödedikleri kaçırılma fidyeleri bile onların servetlerinin büyük ölçüde kaybolmasına yol açtı ki benzer binlerce kayıpları var. Irak ve Suriye Türkmenlerinin durumlarının çok kötü olduğunu ve daha da kötüye gideceğini değerlendiriyorum. Daha da önemlisi Irak ve Suriye’deki Akdeniz’e açılan o yaydaki karakollar, yani tutuş noktalarındaki Türkmen ağırlığı azalırsa bu Türkiye için - stratejik önemi açısından - çok daha riskli bir süreç doğurabilir. Kürt unsurların Akdeniz’e ulaşmasını sağlayabilir ki bu da Türkiye’nin stratejik önemini büyük ölçüde azaltır ve başka güvenlik riskleri doğurur. Dolayısıyla Türkmenlerin durumuna eğilmemiz gerektiği kanaatindeyim. Sadece manevi, millî bir konu veya soydaşlarımız olduğu için değil Türkiye’nin stratejik gücü ve tarihsel menfaatleri açısından da mutlaka bu alanla daha fazla ilgilenmemiz gerektiğini düşünüyorum.
 
 
Son nokta olarak, kısaca İsrail seçimlerine de değinelim isterseniz.  Arap cephesi 14 sandalye kazanarak İsrail parlamentosunda üçüncü güç haline geldi. Şimdi bu bir yandan da çok önemli bir ve sevindirici bir gelişme. Arap vekillerin böyle bir gücü elde etmesi, bir önceki seçimlere göre daha da kuvvetlenmesi, Orta Doğu barışında olumlu etki yaratabilir mi sonrası için? Aşırı Sağ’ın da iktidarı elde edip baskıcı ve zulümkar politikalarına devam ettiğini varsayarsak, karşılığında Arap vekillerin şansı ne olabilir?
 
Böyle bir blok hareketi yapabilmiş olmaları önemli. İsrail siyaseti içerisinde önemli bir grup olacaktır. Bildiğiniz gibi Netanyahu beklenmedik bir büyük zaferle seçimlerden çıktı, dolayısıyla yapısal anlamda çok değişikliğe yol açabileceklerini düşünmüyorum. Sistematik de buna izin vermiyor. Netanyahu’nun tutumu gittikçe daha radikalize oluyor. Uluslararası diplomasi açısından Filistin ile yürütülen müzakereleri de boşa çıkaracak. “Ben olduğum müddetçe bir Filistin devletinin kurulmasına izin vermem” gibi açıklamaları da oldu kendisinin. Bu şekilde, diplomatik tavrın da dışına çıkarak radikalleşmiş oldu. İsrail - Filistin sorunu açısında daha zorlu günlerin Bölge’yi beklediğini söyleyebiliriz. Bölge’de İsrail açısından caydırıcı olan etkenler, ülkeler, ordular da çok zemin kaybettiği için İsrail daha rahat hareket edebilir. Bundan sonrası için önemli Bölge ülkeleri - Türkiye, Mısır, Suudi Arabistan, İran belli konularda çatışsalar ve yüksek rekabet içerisinde olsalar dahi - belli  alanlara yüksek işbirliği yapmadıkça Bölge’deki dış müdahalelerin kontrol edilemeyeceğini düşünüyorum. Yeni formül; yapıcı yüksek rekabet ve yüksek işbirliğini yönetebilmek. Bölge’deki kargaşada İsrail stratejik olarak alan açıyor; Suriye ve Irak ordusu tasfiye oldu, İran ordusu ambargo altında, Mısır ordusu darbe yaptı. İmajı bozuk vb farklı farklı şeyler yaşanıyor. Bölge’deki stratejik konvansiyonel güç, insan kaynağı ve yönetim organizasyon kabiliyeti azaldıkça İsrail için daha avantajlı bir tablo söz konusu olacaktır. Zaman içerisinde daha radikal bir takım girişimlerde bulunabilecektir.
 
( TASAM Başkanı Süleyman ŞENSOY | Röportaj | TRT Türk Haber Ajandası Programı | 21.03.2015 )