نارندرا مودی؛ «سلطان قلب هندوها» یا سیاستمداری خودکامه؟

سال ۲۰۲۴ در بیش از ۶۰ کشور انتخابات برگزار می‌شود. رای‌گیری در کشورهایی مانند بنگلادش، تایوان و پاکستان برگزار شده و آمریکا و بریتانیا خود را برای برگزاری انتخابات در ماه‌های پایانی سال آماده می‌کنند. اما انتخابات سراسری هند به عنوان بزرگ‌ترین تمرین دموکراسی در سرتاسر جهان شناخته می‌شود که حدود یک میلیارد نفر در آن واجد شرایط رای دادن هستند.

نارندرا مودی، نخست وزیر هند بعد از حدود ده سال در قدرت، صحنه سیاسی هند را به سیطره خود درآورده است. او همه جا هست؛ در سایت‌های دولتی، رادیو، تلویزیون، بیلبوردها و حتی دکه‌های عکاسی در ایستگاه‌های قطار، و با این اوصاف فضای اندکی برای عرض اندام سیاستمداران دیگر باقی مانده است.

او که ۷۳ سال دارد ستاره حزب حاکم بهاراتیا جاناتا و مهم‌ترین دارایی و امتیاز انتخاباتی آنها است. او یکی از رهبران جهان است که بیشترین دنبال‌کننده را در یوتیوب، فیسبوک، اینستاگرام و ایکس (توییتر سابق) دارد. حضور قدرتمند او در شبکه‌های اجتماعی در کشوری با جمعیت ۱/۴ میلیاردی حسادت رقبای او را برانگیخته است.

هر چند که هند با نظام پارلمانی اداره می‌شود، اما سبک شخصی و منحصر به فرد مودی در تبلیغات انتخاباتی یادآور مبارزات پر زرق و برق و نمایشی انتخابات ریاست جمهوری آمریکا است. و با وجود گرایش تفرقه‌انگیزش به ملی‌گرایی هندو، او توانسته حزب بهاراتیا جاناتا را به پیروزی‌های بزرگی در انتخابات سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۹ برساند و انتظار می‌رود این بار هم برای سومین بار این موفقیت را کسب کند.

زندگی سیاسی مودی؛ «یک سخنور چیره‌دست»

هواداران مودی او را به عنوان سخنوری قهار می‌شناسند که به راحتی با مخاطبانش ارتباط برقرار می‌کند. حتی مخالفانش به این مهارت او اذعان دارند. شاشی تارور، از رهبران حزب کنگره، حزب اصلی مخالف دولت، با اظهار نظری درباره همین موضوع خشم اعضای این حزب را برانگیخت. او گفت «شکی نیست که همه ما شاهد کار یک استاد ارتباط برقرار کردن هستیم» و افزود که نخست‌وزیر «سخنور قهاری است که به شکل بی‌نظیری از تکیه کلام‌ها، گزیده‌گویی‌ها و فرصت‌های ظاهر شدن در برابر رسانه‌ها استفاده می‌کند».

اما به گفته سانتوش دسای،‌ کارشناس برندسازی، بخش مهمی از این چیره‌دستی مودی به خودنمایی او و مهارتش در این کار نهفته است که کدام مراسم و رویداد را برای نشان دادن و تبلیغ خود انتخاب کند.

سانتوش دسای با اشاره به نشست سران گروه ۲۰ که ماه سپتامبر گذشته در دهلی برگزار شد، می‌گوید: «میزبانی اجلاس به صورت چرخشی بین اعضای گروه ۲۰ می‌گردد. قبل از هند اندونزی میزبان بود و برزیل هم میزبان نشست بعدی خواهد بود.»

اما او می‌گوید دولت مودی طوری وانمود کرد که گویی میزبانی هند، دستاورد و موفقیت شخصی نخست‌وزیر بوده،‌ در حالی که در هر صورت قرار بود میزبانی به هند برسد.

«مودی اجلاس را به یک رویداد بسیار بزرگ تبدیل کرد. او به خوبی آگاه است که چگونه از یک رویداد به نفع خودش استفاده کند.»

ناظران به این نکته اشاره می‌کنند که مهارت‌های مودی در برقراری ارتباط از سخنوری فراتر می‌رود. توانایی او در انتقال احساسات، مثل گریه کردن در مقابل مردم بدون آن که تصویر «فوق مردانه» او را خدشه‌دار کند، از او چهره‌ای انسانی در چشم هوادارانش ترسیم می‌کند.

علاوه او در انتخاب پوشش خود -که از لباس‌های امروزی با تزیینات فاخر تا جامه‌های سنتی هندی مانند لباس‌های محلی و رداهای زعفرانی رنگ هندوها را در برمی‌گیرد- به این نکته توجه دارد که با بخش‌های مختلف جامعه ارتباط برقرار کند.

دارشان دسای،‌ خبرنگار در گجرات هند که دوره طولانی فعالیت‌های سیاسی مودی را پوشش داده، می‌گوید هیچ‌کدام از اینها اتفاقی یا تصادفی نیست. او بر دوراندیشی استراتژیک و برنامه‌ریزی دقیق مودی تاکید می‌کند و می‌گوید: «نارندرا مودی خیلی بلندمدت فکر می‌کند. مطمئنم که او مسیر سیاسی خود برای رسیدن به نخست وزیری را از مدت‌ها پیش ترسیم کرده است.»

چرا نارندرا مودی چهره‌ای جنجالی است؟

این برنامه‌ریزی‌ها و مهارت‌های او در برقراری ارتباط با مردم، مودی را با جنجال‌هایی روبرو کرده که شاید اگر کس دیگری به جای او بود، تا الان از صحنه سیاست کنار می‌رفت.

یکی از مهم‌ترین این رخدادها خشونت‌های سال ۲۰۰۲ در گجرات بود. در آن زمان او سروزیر این ایالت بود.

بعد از آتش گرفتن قطار حامل زائران هندو در گادهارا، خشونت‌ها علیه مسلمانان در سرتاسر ایالت گجرات شدت گرفت که به کشته شدن تعداد بسیار زیادی، به ویژه در میان مسلمانان منجر شد.

منتقدان دولت ایالتی، مودی را به ناکامی در فرونشاندن خشونت‌ها متهم کردند. در حالی که مودی هرگونه کوتاهی در عملکرد خود را رد می‌کرد و از مدیریتش در این بحران دفاع می‌کرد، این خشونت‌ها به مسئله‌ای ملی و بین‌المللی تبدیل شد که شهرت و اعتبار او را خدشه‌دار کرد. اما بعدها دادگاه عالی هند او را از اتهامات مربوط به این واقعه تبرئه کرد.

منتقدان مودی می‌گویند که سیاست‌ها و لحن او که غالبا تفرقه‌انداز است، بازتابی از دستور کار او در طرفداری از هندوها است تا این جامعه اکثریت در هند را هدف قرار دهد و حمایت گروه‌های ملی‌گرای هندو را از خود تضمین کند.

بسیاری از هواداران مودی از او به عنوان «سلطان قلب‌های هندوها» یاد می‌کنند تا علاقه و تحسین عمیق خود را در قبال آنچه که فداکاری او برای ارزش‌های هندو می‌دانند، ابراز کنند.

پاراکالا کرابهاکار،‌ نویسنده و همسر وزیر دارایی کابینه مودی،‌ می‌گوید که او حزب بهاراتیا جاناتا را از سکولاریسم دور کرده است. کرابهاکار در کتاب «الوار خمیده هند نوین» می‌نویسند: «شگفت‌انگیز است که ایدئولوژی اکثریتی هندو،‌ امروز بیش از سال‌های بلافاصله بعد از تقسیم هند مورد قبول است. دلیل این مسئله عملکرد حاکمان فعلی در تجدید قوا و مشروعیت سیاسی خود نیست،‌ بلکه ریشه در تصدیق و تایید هویت هندو در روند غریبه‌سازی هویت‌های غیر هندو دارد.»

اما مودی هم‌زمان به مردم یادآوری می‌کند که او رهبر ۱/۴ میلیون نفر جمعیت کل هند است.

او در اقدامی جنجالی در سال ۲۰۱۶، در جریان اولین دوره نخست وزیری خود، ناگهان اعلام کرد که اسکناس‌های درشت دیگر معتبر نخواهند بود. هدف از این تصمیم مبارزه با فساد، بازار سیه و اسکناس‌های تقلبی بود.

اما این اقدام به هرج و مرج گسترده با ایجاد صف‌های طویل در مقابل بانک‌ها و کمبود پول نقد برای کسب و کارها منجر شد. منتقدان در آن زمان گفتند که او در رسیدن به اهدافش شکست خورده و وضعیت بسیار سختی برای شهروندان معمولی، به ویژه در مناطق روستای به وجود آورده که وابسته به پول نقد هستند.

آیا مودی تصویر هند را دگرگون کرده است؟

بعد از شورش‌های گجرات، درخواست ویزای مودی برای ورود به آمریکا رد شد. اما دو دهه بعد،‌ در ماه ژوئن سال گذشته، او در جریان سفر رسمی به آمریکا با استقبالی گرم به کاخ سفید رفت.

مودی از عکس‌ها و تصاویر دست دادن و در آغوش گرفتن رئیس جمهور آمریکا در دفتر کار او نهایت استفاده را کرد، و این افتخارات را با تشویق‌ها در جریان سخنرانی‌اش در کنگره آمریکا دوچندان جلوه داد.

هواداران او این سفر را بازتابی از ظهور او به عنوان رهبری برجسته در سطح جهان می‌دیدند که قادر است نفوذ خود را بر مسائل جهانی دیکته کند. رسانه‌های هند هم تلاش می‌کردند در پوشش لحظه به لحظه این سفر از یکدیگر پیشی بگیرند.

استقبال از مودی در آمریکا حس افتخار و پیروزی شخصی به او داد و از همین موقعیت استفاده کرد تا این پیام را ارسال کند که نه‌تنها رهبری طرد شده نیست، بلکه به شدت مورد احترام غرب است.

اما کریستوف جفرلوت، استاد مطالعات آسیای جنوبی در موسسه هند کینگز کالج لندن، و مولف کتاب «هند مودی: ملی‌گرایی هندو و برآمدن دموکراسی قومی» می‌گوید ماجرا به این سادگی‌ها نیست.

«در سفر مودی به فرانسه در ماه ژوئیه اتفاق نظری در حمایت و استقبال از او وجود نداشت. در همان زمان پارلمان اروپا قطعنامه‌ای را درباره خشونت‌های مانیپور تصویب کرد [ایالتی در هند که شاهد درگیری‌های مرگبار قومی بوده است]. این قطعنامه لحنی بسیار تند داشت و رویکرد هند و دولت هند در مانیپور و نقاط دیگر را محکوم می‌کرد.»

او اضافه می‌کند که «حمایت از او مسئله‌ای شخصی نیست. غرب عاجزانه دنبال کشوری برای ایجاد موازنه در برابر چین است».

برند مودی

اما در داخل هند،‌ حمایت از مودی شخصی به نظر می‌رسد. بسیاری بر این باورند که نام مودی مانند یک نشان تجاری بسیار موفق از محبوبیت زیادی برخوردار است، تا حدی که نام حزب را تحت‌الشعاع قرار داده است.

دارشان دسای، خبرنگار، می‌گوید: «اگر مودی را از صحنه حذف کنید، چیزی از حزب بهاراتیا جاناتا باقی نمی‌ماند. سیاست‌های حزب در واقع سیاست‌های مودی است. بهاراتیا جاناتا به مودی نیاز دارد بیش از آن که او به حزب نیاز داشته باشد.»

سانتوش دسای،‌ متخصص برندسازی معتقد است که مودی خود را به عنوان چهره‌ای بیش از حد مهم نشان می‌دهد، تا حدی که گویی از هر کس دیگری بالاتر است.

او می‌گوید: «حتی در جلسات کابینه جدا از دیگران می‌نشیند. می‌خواد نشان دهد که او رهبر است و بقیه پیروان او هستند. این حس را منتقل می‌کند که 'من رهبرم. من با شما تفاوت دارم. من بیشتر از شما می‌فهمم'.»

جویوجیت پال، استادیار دانشگاه میشیگان در آمریکا درباره این موضوع تحقیق کرده است که مودی چگونه از شبکه‌های اجتماعی برای بازتاب دادن این تصویر و و تبلیغ برند خود برای ارتش هوادارن و دنبال‌کننده‌هایش سود می‌برد. او حدود شش‌هزار توییت مودی را بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ بررسی و تحلیل کرده است.

«برندسازی مودی این شخصیت را از او ترسیم می‌کند که قادر است هر کاری که می‌خواهند انجام دهد. می‌تواند مجری «مان کی بات» باشد [برنامه ماهانه رادیویی برای ارتباط با مردم]، یوگا کند، خطابه سیاسی کند،‌ یا نقش معلم را برای دانش‌آموزانی که امتحان دارند، ایفا کند. او مردی است که ذهنیتش پشت هر چیزی دیده می‌شود. بنا بر این اگر امروز کشور در حال پیشرفت است و جلو می‌رود، [این تصویر را ارائه می‌دهد] که هیچ کس دیگری در این وضعیت نقشی ندارد و تنها مودی است که کشور را پیش می‌برد.»

مودی و رسانه‌ها

یکی از انتقاداتی که مودی از زمان سروزیری ایالت گجرات با آن روبرو بوده، رفتار او با رسانه‌ها است و این که او به ندرت برای پاسخ دادن به سوالات خبرنگاران نشست خبری برگزار می‌کند.

دارشان دسای که خبرنگار است می‌گوید: «در گجرات نشست‌های خبری کمی برگزار می‌کرد، شاید یکی یا دو تا در سال. او عادت داشت که از رسانه‌ها به نفع خودش استفاده -یا سوء استفاده- کند یا حتی در صورت لزوم با آنها بدرفتاری کند. حتی امروز هم مدیریت رسانه‌ای او فوق‌العاده است. این را با هیچ گونه نگاه منفی نمی‌گویم. رسانه‌ها هم خودشان در این وضعیت نقش دارند. همان کاری را می‌کنند که او می‌خواهد. رسانه‌ها در حال به حاشیه رانده شدن هستند. این حسی است که ما داریم.»

منتقدان استدلال می‌کنند که با به قدرت رسیدن مودی، آزادی رسانه‌ای در هند با تهدیدی جدی روبرو است؛ خبرنگاران در فضای مجازی و واقعی با توهین و آزار روبرو هستند و حتی به خاطر انجام کارشان دستگیر می‌شوند.

رتبه هند در فهرست آزادی رسانه‌ای در جهان در سال‌های اخیر سقوط کرده است. گزارشگران بدون مرز در گزارش خود در سال ۲۰۲۳ گفت که هند در میان ۱۸۰ کشور به رتبه ۱۶۱ نزول کرده در حالی که سال ۲۰۱۶ در رده ۱۳۳ قرار داشت.

دولت مودی اخیرا یک واحد راستی‌آزمایی برای رصد کردن شبکه‌های اجتماعی و ریشه‌کن کردن اخبار جعلی راه انداخته است، اما بسیاری از روزنامه‌نگاران نگران هستند که این اقدام دایره سانسور را وسیع‌تر کند.

البته اتهامات مربوط به بدرفتاری با رسانه‌ها در هند پدیده تازه‌ای نیست. در ایالت‌هایی هم که احزاب دیگری به جز بهاراتیا جاناتا اداره آن را بر عهده دارند این انتقادات وجود دارد و همین طور نگرانی‌های مشابهی در گذشته به ویژه در دوره نخست وزیری ایندرا گاندی بوده است.

آیا مودی رقیبی دارد؟

مخالفان مودی عمدتا دچار چنددستگی و اختلاف هستند. اما تابستان گذشته ۲۶ حزب مخالف، از جمله حزب کنگره و تعدادی از احزاب محلی، ائتلافی را با هدف «اقدام برای چالش جمعی» دولت تشکیل دادند.

نام این ائتلاف را «ایندیا» گذاشتند که علاوه بر نام هند، مخفف انگلیسی «ائتلاف فراگیر توسعه ملی هند» است. هدف آنها مقابله با اتکای حزب حاکم بهاراتیا جاناتا به سیاست‌های «فوق ملی‌گرایانه» بود. اما همین الان هم نشانه‌هایی از اختلاف و تفرقه در این ائتلاف دیده می‌شود.

پراشانت کیشور، استراتژیست سیاسی، معتقد است که مودی شکست‌ناپذیر نیست، اما می‌گوید که اختلاف نظر و نبود استراتژی در میان احزاب مخالف او را قدرتمندتر جلوه داده است.

از نگاه کیشور، تصویر شکست‌ناپذیر مودی ریشه در چهار عامل دارد:

«ایدئولوژی مبتنی بر هندوگرایی و آرای هندوها در حمایت از او؛ نوملی‌گرایی یا فراملی‌گرایی یا هر نامی که به آن می‌دهند؛ تامین منابعی برای کمک مستقیم [به فقرایی که نیازمند کمک‌های دولتی هستند]، از ساخت توالت تا کمک به کشاورزان یا تمهیدات مربوط به خرید خانه؛ و قدرت انتخاباتی و مالی.»

این استراتژیست سیاسی می‌گوید «اگر می‌خواهید مودی و حزبش را شکست دهید باید قدرت رقابت در دو یا سه مورد از این موارد را داشته باشید.»

پیشینه خانوادگی مودی

در کشوری که ارتباطات خانوادگی غالبا موفقیت‌‌ در سیاست یا زمینه‌های دیگر را تعیین و تضمین می‌کند، این واقعیت که مودی فردی خودساخته است، بسیار به مذاق رای‌دهندگان او خوش آمده است. آنها می‌توانند به راحتی با او ارتباط برقرار کنند چون پیشینه‌ای معمولی دارد و در حلقه‌های سیاسی دهلی یک غریبه محسوب می‌شده است.

مودی بارها درباره دوره کودکی‌اش صحبت کرده که در ایستگاه راه‌آهن وادنگار به پدرش در فروش چای کمک می‌کرده است. او در خانواده‌ای با چهار خواهر و برادر دیگر بزرگ شده -که افراد شناخته‌شده‌ای نیستند- و در ۱۸ سالگی در ازدواجی از قبل تعیین‌شده با جاشودابن مودی عروسی کرده است. همسرش اکنون در گجرات، جدا از او زندگی می‌کند. او زمانی به صورت عمومی درباره وضعیت تاهل خود صحبت کرد که مجبور بود برای ورود به دنیای سیاست اطلاعاتی را درباره خودش به اطلاع عموم برساند. مودی و همسرش فرزندی ندارند.

به طور خلاصه می‌توان گفت که آدم‌های مختلف برداشت‌ و نگاه متفاوتی به نارندرا مودی دارند. برای بعضی او قدرتمندترین فرد هند است و بسیاری از هوادارانش معتقدند که هند به لطف رهبری او وارد صحنه جهانی شده است.

منتقدانش او را فردی خودکامه می‌دانند و می‌گویند که او با خاموش کردن صدای ناراضیان و محدود کردن شدید آزادی رسانه‌ها، باعث به قهقرا رفتن دموکراسی در هند شده است. از نگاه مخالفان مودی پافشاری او بر ایدئولوژی هندوتوا یا فراملی‌گرایی هندو، با ارزش‌های تکثرگرا و سکولار دموکراسی هند در تناقض است.

و افراد بی‌طرف در او شخصی را می‌بینند که خود را به عنوان یک تکنوکرات معرفی می‌کند و شیوه‌ای از حکمرانی را در پیش گرفته که به سود کسب و کار و توسعه است.