15 ва 16 июнь кунлари Швейцариянинг Бюргеншток шаҳрида Украина томонидан Швейцария ҳукумати билан биргаликда ташкил этилган тинчлик саммити бўлиб ўтади. Бу Украинанинг энг йирик дипломатик лойиҳаси бўлиб, унинг ёрдамида мамлакат расмийлари Россия билан урушни тугатиш учун «тинчлик формуласи»ни глобал қўллаб-қувватламоқчи. «Газета.uz» конференция ҳақида маълумот беради.
«Тинчлик формуласи» ва саммит ғояси қандай пайдо бўлган?
«Тинчлик формуласи» илк бор Украина президенти Владимир Зеленский томонидан 2022 йил сентябрида таклиф қилинган эди. Унинг якуний мазмуни ўша йилнинг ноябрь ойида бўлиб ўтган G20 саммитида тақдим этилган.
Украина Владимир Путин бошчилигидаги Россия билан ҳар қандай музокаралар олиб боришдан бош тортганидан сўнг (Зеленский ҳатто бу ҳақдаги фармонни ҳам имзолаган), Украина расмийлари Киевнинг урушни тугатиш ҳақидаги қарашларини ўзида мужассамлаштирган ва бўлажак тинчлик музокаралари учун асос бўладиган муқобил вариантини тайёрлашга қарор қилган, қайд этади РБК-Украина.
Шу билан бирга, нашрнинг таъкидлашича, формула нафақат назарий тушунча бўлган, балки амалий босқичма-босқич реализацияни ҳам назарда тутган. Швейцариядаги тинчлик саммити унинг биринчи нуқтаси бўлиши керак.
Украинча «тинчлик формуласи» турли соҳаларни қамраб олувчи 10 та бандни ўз ичига олади: Украинанинг радиациявий, ядровий, озиқ-овқат, энергетик ва экологик хавфсизлигини таъминлаш, барча ҳарбий асирларни алмашиш ва депортация қилинганларни қайтариш, Украина ҳудудий яхлитлигини тиклаш (1991 йил чегаралари доирасида), Россия қўшинларини Украина ҳудудларидан чиқариб ташлаш, Россияни Украинага қарши жиноятлари учун жавобгарликка тортиш, шу жумладан, уруш пайтида мамлакатга етказилган зарарни қоплатиш.
Bloomberg маълумотларига кўра, саммит «тинчлик формуласи»га киритилган уч бандни муҳокама қилишга асосланади. Гап ядровий ва озиқ-овқат хавфсизлиги, барча ҳарбий асирларни алмашиш ва депортация қилинган украиналик болаларни қайтариш ҳақида бормоқда. Агентликнинг қайд этишича, имкон қадар кўпроқ давлат иштирокини таъминлаш учун кун тартиби қисқартирилган.
Саммитга кимлар келади?
Швейцария ҳукумати, жумладан, халқаро ташкилотларга 160 та таклифнома юборди. 14 июнь оқшомига кўра, 92 давлат етиб келганини тасдиқлади. Иштирокчилар орасида АҚШ вице-президенти Камала Ҳаррис, Канада бош вазири Жастин Трюдо, Франция президенти Эммануэль Макрон, Германия канцлери Олаф Шольц ва бошқалар бор.
Иштирокчиларнинг қолган ярми Жанубий Америка, Африка, Осиё ва Яқин Шарқдан, дея қайд этади Reuters. Уларнинг аксариятида мамлакат номидан вазирлар қатнашади.
МДҲ давлатларидан саммитда фақат Арманистон бор — Хавфсизлик кенгаши котиби Армен Григорян. Рўйхатга президент Саломе Зурабишвили вакиллик қиладиган Грузия ҳам киритилган.
Бундан ташқари, конференцияда Еврокомиссия, ЕИ Кенгаши, Европарламент, ЙХҲТ ва бошқа ташкилотлар раҳбарлари иштирок этади.
Россия ва Хитой
Россиянинг саммитдаги иштироки масаласи кўплаб ҳақиқий ва потенциал иштирокчилар учун тўсиқ бўлди, деб таъкидлади BBC. Украина ва унинг иттифоқчилари ғоясига кўра, Россия тинчлик жараёнига кейинги босқичда қўшилиши керак, шунда биринчи саммит иштирокчилари тинчликка эришиш режасини маъқуллаб олади, шу сабабли Москва конференцияга таклиф қилинмади.
Россия, ўз навбатида, Россия томони иштирокисиз саммит ўтказиш ғоясини танқид қилиб, ташаббусни маъносиз деб атади. Россия президенти Владимир Путин ҳам Швейцария конференциясини Россияга урушни тўхтатиш учун шарт қўйишга уриниш деб билишини айтди. Натижада саммит арафасида Путин Украина билан урушни тугатиш бўйича ўз шартларини илгари сурди. У, хусусан, Украина қўшинларини Донецк, Луганск, Херсон ва Запорожье вилоятлари ҳудудидан тўлиқ олиб чиқиб кетишни, Украинанинг НАТО аъзолигидан воз кечишини ва Россияга қарши санкцияларни бекор қилишни талаб қилди.
Зеленский бунга жавобан Путиннинг таклифларини қўшни давлатларга ҳудудий даъволар қўйган нацистлар етакчиси Адольф Гитлернинг сиёсати билан солиштириб, улар «аввалги ультиматумлардан фарқ қилмаслигини» таъкидлади. «Путин худди Гитлер билан бир хил йўлдан бормоқда. Бугун у аллақачон тўртта ҳудуд ҳақида гапирмоқда, авваллари фақат Қрим ва Донбасс эди», — деди Украина раҳбари.
Саммит ташаббускорлари учун яна бир муаммо Хитой томонидан қўллаб-қувватланмагани бўлди. Украина расмийлари томонидан бир неча ой давом этган шиддатли лоббичиликка қарамай, Хитой расмийлари тадбирда иштирок этишдан бош тортди. АҚШ ҳам, Зеленскийнинг Си Цзиньпинга «зарбалар орасидаги паузани эмас, тинчликни яқинлаштиришга» ёрдам беришни сўраган таъсирли видеомурожаати ҳам Пекинни ишонтира олмади.
Россия билан яқин алоқада бўлган ХХР рад этишини тинчлик конференциясида можаронинг ҳар икки томони бўлиши кераклиги билан изоҳлади.
Бундан ташқари, Reuters хабарига кўра, Пекин ривожланаётган мамлакатлар ўртасида ўзининг муқобил тинчлик режасини илгари суришни бошлаган. Агентлик манбаларидан бири Хитой Швейцариядаги саммитни танқид қилмагани, балки бу учрашув можаронинг чўзилишига олиб келади, деган фикрни илгари сурганини айтди.
Украинага тинчлик саммити нима учун керак?
Таҳлилчиларнинг қайд этишича, Украинанинг Россияга қарши кураши фақат жанг майдони билан чегараланмаган. «Дипломатик алоқалар, глобал жамоатчилик фикри ва халқаро эътибор Украинанинг Россия агрессиясига қарши туришда давом этишига таъсир қилади. Саммит Украина ва унинг иттифоқчилари учун глобал бирдамликни намойиш қилиш, уруш ва Россия жиноятларининг Украинадан ташқаридаги мамлакатларга таъсирини кўрсатиш учун имкониятдир», — деб ёзди НАТОнинг Atlantic Council Евросиё маркази директори ўринбосари Шелби Магид.
Швейцария ва Украинанинг саммитдаги мақсадларидан бири Глобал Жанубдаги ва Украинанинг энг яқин иттифоқчилари қаторига кирмайдиган бошқа давлатларнинг максимал даражада иштирок этишидир. Бироқ уларни жалб қилиш қийин бўлди. Хитойдан ташқари яна бир нуфузли ўйинчи ва Россия ҳам аъзо ҳисобланган БРИКС давлатларидан бири Бразилия ҳам саммитни ўтказиб юборади. Покистон ҳам бетарафлигини айтиб, иштирок этишдан бош тортди. Баъзи экспертлар бу давлатларнинг мавжудлиги Украинага ёрдам беришини таъкидламоқда, аммо уларнинг йўқлиги саммит учун ҳалокатли зарба деб ҳисобланмайди.
РБК-Украина Украина саммитда максимал мақсадига эриша олмаслигини ёзмоқда, аммо «унинг самарасизлиги ҳақида гапиришга ҳожат йўқлигини» таъкидлади. «Бу жонли жараён ва у албатта давом эттирилишга лойиқ. Бизда ғарбдан ташқари давлатлар билан ишлаш имконияти кўп эмас, ростини айтсак, деярли йўқ», — деди Украина собиқ ташқи ишлар вазири Павел Климкин нашрга берган изоҳида.
