CASE REPORT Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):

DOI:10.2478/cpp-2018-0019

Jacob Levy Moreno’s Psychodrama As a Work Technique For Treating

Patients in Group and Individual Psychotherapy

Psychodrama Jacoba Levy Moreno jako technika pracy w leczeniu pacjentów psychoterapią grupową
i indywidualną

Katarzyna Litwińska-Rączka ABEF

Chair of Educational and Family Psychology, John Paul II Catholic University of Lublin

Abstract
Introduction. The basic purpose of this article is to present Jacob Levy Moreno's psychodrama method as the psychotherapeutic
technique useful in work with patients during individual and group psychotherapy.
Material and Method: The author presents the analysis of case studies of patients treated in individual and group
psychotherapy. He instances the examples of psychodramatic work on the stage as well as monodramatic and reports their
importance in the process of patient psychotherapy. He discusses the effects of these act ivities in the context of changes in the
emotional and interpersonal functioning of patients.
Results: The given examples of monodrama and psychodramatic works illustrate the mechanisms of the changes offered
by the method, e.g. insight, abreaction, acceptance of internal impulses, confrontation with the feelings of other people, training
of alternative behaviors. In the article one can follow each subsequent step of analyzing intrapsychic conflicts of patients, which,
thanks to the play on the stage, can be named and experienced by them.
Conclusions: Psychodrama, used in the psychotherapeutic work of the group and in individual work with the patient (in the
form of a monodrama), gives great opportunities to broaden the insight of the patient into very complicated internal mechanisms
of conflicts and deficits. Psychotherapist - leader encourages patients to be creative and to spontaneous development of their
blocked personality elements. The specificity of psychodrama is a relatively quick resolution of many years of ongoing conflict and
permanent reparation of traumatic experiences, even from early childhood.

Keywords: psychotherapy, psychodrama, monodrama

Streszczenie
Wstęp: Podstawowym celem artykułu jest przedstawienie metody psychodramy Jacoba Levy Moreno jako techniki
psychoterapeutycznej, użytecznej w pracy z pacjentami w psychoterapii indywidualnej i grupowej.
Materiał i metoda: Autorka przedstawia analizy przypadków pacjentów leczonych psychoterapią indywidualną i grupową.
Przytacza przykłady pracy psychodramatycznej na scenie i monodramatycznej oraz referuje ich znaczenie w procesie psychoterapii
pacjentów. Omawia skutki tych działań w kontekście zmian w funkcjonowaniu emocjonalnym i interpersonalnym pacjentów.
Wyniki: Podane przykłady prac monodramatycznej i psychodramatycznej ilustrują mechanizmy zmiany, które oferuje metoda
np. wgląd, odreagowanie, zaakceptowanie wewnętrznych impulsów, konfrontacja z odczuciami innych osób, trening alternatywnych
zachowań. W artykule można prześledzić każdy kolejny krok analizy intrapsychicznych konfliktów pacjentów, które dzięki
odegraniu na scenie mogą być przez nich nazwane i przeżyte.
Wnioski: Psychodrama, wykorzystywana w pracy psychoterapeutycznej grupy oraz w pracy indywidualnej z pacjentem (w
formie monodramy) daje ogromne możliwości poszerzenia wglądu pacjenta w bardzo skomplikowane wewnętrzne mechanizmy
konfliktów i deficytów. Psychoterapeuta - lider zachęca pacjentów do kreatywności i spontanicznego rozwoju ich zablokowanych
elementów osobowości. Specyfiką psychodramy jest stosunkowo szybkie rozwiązanie wiele lat trwającego konfliktu i trwałej
reparacji traumatycznych doświadczeń, nawet z wczesnego dzieciństwa.

Słowa kluczowe: psychoterapia, psychodrama, monodrama

© 2018 Medical University of Lublin. This is an open access article distributed under the Creative Commons
Attribution-NonComercial-No Derivs licence (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/)
 Jacob Levy Moreno’s Psychodrama As a Work Technique For Treating Patients in Group and Individual.... 157

Introduction Group psychotherapy consists in a treatment process

Doctor Jacob Levy Moreno (1889-1974) was a a small group of 8-12 people, providing the possibility of
distinguished psychiatrist, theorist, and pedagogue, intensified work on the patients’ interpersonal relations:
recognized by the Harvard University as an outstanding the ways in which they enter relationships, the degree
scholar in his lifetime. Moreno is known as the founder of of flexibility in taking various roles, openness to others.
psychodrama, sociometry, and pioneer of psychotherapeutic The therapeutic function in a psychotherapeutic group is
groups. He studied medicine, mathematics, and philosophy carried by the group leader and other group members as
at the University of Vienna, obtaining his medical degree in well. Numerous interactions which take place during the
1917. group’s period of activity trigger factors effecting change,
In 1912 Moreno met Sigmund Freud after his such as universality, interpersonal learning, corrective
lecture about dreams. When asked by the lecturer who recapitulation of the primary family group, etc.[5, 13].
he was, Moreno replied: “Well, Dr. Freud, I start where
you leave off. You meet people in the artificial setting of Psychodrama
your office. I meet them on the street and in their homes, The word drama derives from Greek and means action,
in their natural surroundings. You analyze their dreams. deed, activity, movement. Hence, psychodrama is described
I give them the courage to dream again" [1]. He proposed as a method which provides the possibility to explore the
psychotherapy which based on role play, acting out roles, principles and mysteries of our psychical life by action.
and experimentation. He worked on the psychodramatic This method not only allows for the investigation of human
stage, encouraging patients’ creativity and spontaneous behavior, but also for shaping it, which may be used both for
development of their blocked personality traits. In May treatment and education [6].
1927 he gave a speech at the International Psychodrama As a form of psychotherapeutic treatment,
Congress in New York: “Play yourself as you never were, so psychodrama formulates assumptions regarding the
you can begin to be what you could have been. Be your own conditions for its effectiveness, personality development
inspiration, your own author, your own executor, your own theory, and the origin of psychopathology. It assumes that
therapist and finally, your own Creator” [2]. therapeutic change may happen in a relationship between
By introducing psychodrama as a method of the patient and other people, which follows from our very
treatment, Jacob Levy Moreno led the third revolution existence in a social world that shapes our personality.
in psychotherapy, following Pinel, who changed the Moreno sees the patient’s emotions as consequences of
understanding of a psychiatric patient, and Freud, who interaction processes taking place in the so-called “social
introduced psychoanalysis as integral part of medicine and atom,” which includes family, professional, and social
psychotherapy which later emerged from it. Psychodrama relationships.
can be called “psychoanalysis in action.” This method is Psychodrama carries the idea of activating the patient’s
successfully implemented in group psychotherapy and spontaneity and creativity, owing to which, the person can
individual therapy as monodrama [3]. easily experience, construe, and express the authentic
aspects of his own self.
Psychotherapy Moreno formulates the personality theory as a role
Psychotherapy is defined as “a form of treatment of theory. Personality and the self in particular, is shaped
health disorders which concerns one or several persons by undertaking social roles: the richer the repository of
affecting the psychical state of the patient in order to undertaken social roles, the more complete and flexible
eliminate experiential disorders that cause the disease” personality. The self is a composition of body (somatic
[4]. Apart from elimination of the disorder, another effect roles), psyche (psychical or psychodramatic roles), and
of psychotherapy observed in patients is increased life social interactions (social roles). Roles in life can be taken,
satisfaction, sense of agency, individual and social success. enacted, and created [7].
One of the objectives of the psychotherapeutic process for A person’s development consists of three stages – the
the patient is to gain insight into the mental processes which “social placenta,” where an infant has a close relationship
were previously not realized, especially those which led to with the caregiver, experiencing reality in terms of “here
the disorder. The psychotherapist encourages the patient and now” and not differentiating between the mother and
to venture changes in his life, e.g. try self-dependence away itself. In this period, the infant functions in somatic roles.
from parents, undertake work, etc. In the next phase, the child’s self becomes separated from
In individual psychotherapy, the therapist and the the caregiver’s self; owing to the sense of security, the child
patient are focused on the patient’s inner life, that is the experiments with psychical and social roles. Then, the child
individual mechanisms of dealing with emotions, relations, integrates the already arisen identity, shapes its worldview,
life challenges, and the way of thinking. learning to recognize and comprehend itself and others.

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):77

158 Katarzyna Litwińska-Rączka

Moreno describes integrated personality – sound and triggering spontaneity, vitality, and creativity [3].
mature – as an adult who is able to discover this child in Psychodrama was invented as a form of group
himself so as to experience the unknown by using fantasy psychotherapy and is most often used in group work
(the ability to adjust to new situations) and therefore, gain on account of the multiplicity of relationships, which
more self-confidence within his own social field [1]. allows for using a number of techniques. It is a complex
Moreno views patient psychopathology as the form of therapeutic theater where the patient (called the
pathology of a role which has not been fully mastered (not protagonist) on stage acts out and experiences his trauma
tried out, not practiced), as, for example, in the case of and solves the problems it caused with the help of the
schizoid disorders, where a person has not undergone social therapist (psychodrama leader) and the group. On stage as
skills training to a satisfactory degree. Neurosis results from well, in a psychodramatic game, the patient tries out new
spontaneity deficiencies which prevent creative activity. behaviors and social roles and experiences catharsis. The
Health is progression, unfolding and developing being, while work is bound with rules concerning a ban on interpretation,
disease is regression, blockage, hindrance to the track of life. judgment, mutual offending of group members, and the
Hence, the treatment of patients consists in supplying the assumption that every group member is therapeutically
deficiencies regarding role performance, being a method of useful [8].
Table 1. Techniques and phases of psychodrama in group work

5 elements 5 techniques 3 phases

stage interview Warm-up

protagonist role reversal Action (after play – release from roles)

Sharing + role feedback +

auxiliary ego doubling identification feedback

group mirror

leader monodrama

In a psychological sense, the stage serves as an catharsis using the doubling technique: he speaks and uses
inner area of the protagonist’s experiences, frequently body movement to reveal thoughts and feelings which
unconscious, concerning the people in his life. These people have not been expressed by him in situations for fear of
are symbolically introduced on stage as psychodramatic the prospective reaction or because of their unconscious
roles called auxiliary egos. From the intrapsychic viewpoint, nature. The protagonist is able to perceive his own issues
they constitute parts of the protagonist. Roles can be real, from the other roles’ perspectives. It is possible to act out on
like a mother, or symbolic, like the anger role. Roles are stage a situation from the past, expand the reality by adding
acted out by group members chosen by the protagonist. The situations that have never happened, or set the action in the
warm-up in psychodrama is conducted by the leader and can future.
be performed by means of physical exercises, visualization, The action phase is concluded with closure – a return to
pantomime, etc.; its objective is to encourage the group reality from the symbolic level and to the present concerning
members to therapeutic intrapsychic or interpersonal the biological age if the game included moving back in time.
work. The warm-up and the emergence of protagonists The protagonist releases the members of the game from
are followed by the selection of one protagonist. In the their roles, clears the stage, and returns to the circle. Then
game phase beginning with interview, the leader and the follows sharing, where the group members share their own
protagonist settle what situation will be covered by the memories and related experiences which emerged while
game. The protagonist builds up a scene related with this watching the psychodrama, and role feedback, where the
situation by recalling emotions and evoking memories. persons involved describe their feelings and reflections
Psychodramatic roles are introduced, to which the gained while enacting the role [3,9].
protagonist adds movement and voice. A double can be A distinctive characteristics of psychodrama lies in a
added as the protagonist’s representative, replacing him in relatively quick resolution of a conflict which lasted for many
the mirror technique when the leader takes the protagonist years and permanent overcoming of traumatic experiences,
from the stage to the audience to be able to see it “from even those concerning early childhood.
outside.” While acting, the protagonist frequently reaches Monodrama is a psychodrama technique applied during
the catharsis state, unblocking and releasing powerful an individual session with the patient. In this situation, the
emotions. The leader aids the protagonist with experiencing auxiliary ego is represented by various objects chosen by

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):

 Jacob Levy Moreno’s Psychodrama As a Work Technique For Treating Patients in Group and Individual.... 159

the protagonist, while the leader spares them his voice and hatred that has become too hard to bear without destructive
participates in sharing needed by the patient. and self-destructive behaviors” [9]. One of Agata’s
A group game involves the entire group spontaneously psychodramatic works was entitled “Fear of intimacy”. It is
performing a topic-conflict, which is expressed by the group. the scene of her mother’s departure abroad. The mother
kept convincing her that it was the only solution. Agata
Psychodramatic group work – case study took her message “you must be brave,” this stopped her
The analyzed case of psychodramatic work took and she stood there motionless and helpless. Following the
place in a psychotherapeutic group led by two therapists application of the mirror technique, Agata observed the
(psychodrama leader and psychodrama assistant) in scene (with a double in her role) and the leader proposed
private practice [8]. The group was mixed, included both that Agata enters the role of an expert – child psychologist
women and men, and worked with the use of psychodrama and speaks with the Agata on stage (the one from the scene
supplemented with discussion sessions. The group met once of her mother’s departure).
a week for three hours (12 hours of work per month). In Leader: Is this right? What can this little girl feel? What
the group, Ms. Agata represented a mechanism of constant does she need?
anger, which prevented her from finding a counselor in the Then Ms. Agata said that the little girl must not stay
group and receiving kindness from other members. Agata with the father-tyrant and that she needed care. To the
joined the group after a year-long individual therapy. She question who could help the little girl, she responded that
sought treatment displaying symptoms of anxiety, lowered her aunt could, with whom she connected a lot of happy
psychomotor drive, interpersonal difficulties, the feeling of memories and who used to help her despite living away. She
emptiness and solitude. She denied the need for intimacy, arranged a situation with the good aunt (surplus reality).
stating that the world was bad, people – mercenary, and she The aunt could give her help and support. She heard (from
herself did not need and could not enter closer relationships. the person in the role of the aunt) what she herself had said
Agata had experienced tremendous violence from her father, before in the role of the aunt. The aunt took her from her
who had abused her physically and mentally. Her mother left father under her own care.
home to work abroad when Agata was 13, regardless of the Another crucial element of Ms. Agata’s group work
tragic situation of her daughter. When Agata joined therapy, was the moment of escalation of her aggression during a
her father had been deceased for a year, and her mother group game. It was the moment when resistance appeared
was intending to return to Poland. Agata has mixed feelings in the group, followed by some undirected massive anger.
for her mother – daughter’s loyalty, compassion, anger for The therapists proposed a group game “Two tribes fight
having been abandoned, yearning for a good mother. She for territory”. The patient was very creative in the game,
could not imagine living with her, especially that her mother co-creating its scenario. Women were in conflict with men
had suffered in a car accident and needed care; what is more, (she placed herself in the women group) over child custody.
while staying abroad, the mother became addicted to pain Ms. Agata was very aggressive in the game, aiming at the
relievers. In the group, Agata functioned alternately on two elimination of men as useless and threatening. The game
behavior extremes: one time she was a victim (“her tragic finished with a compromise providing for the child’s needs;
story explains everything, she should meet with compassion men and women started to cooperate. Discussion of the
and understanding”), some other time she was the torturer game resulted in numerous remarks aimed at Ms. Agata
(identification with the aggressor), which transpired in her directly. Several people claimed they felt threatened with her
ongoing projections of anger, feeling that everyone wanted rage. Agata realized the vast amount of anger inside her; she
to hurt and abuse her. Agata was frequently selected for saw how this anger hindered her relationships, just as it was
the roles of bad, aggressive characters in psychodramas. In present in transference and projections. To the following
sharing, she often identified herself with victim roles, many session she came sad and kept returning to the previous
times claiming the group’s attention for constant reiteration meeting. She said that she felt rejected by the group, that she
of her trauma. When furious at men, she could hardly be often experienced that in her life, and that people stood by
stopped – no member of the group dared to interrupt her. her only when she was the one to give.
The patient caused a lot of anxiety in others, the overgrowth The following work Agata began with the topic “Why
of the role of “father – aggressor” being very severe in her. do I think I’m useless, why do people reject me?” When
Agata’s work in the group was aimed at expanding the on stage, she recalled the feelings which kept bothering
repertoire of roles concerning the need for care and support. her: rage, despair, grief, solitude. GRIEF entered her life in
Jarosław Gliszczyński writes: “Love and care were connection with security loss when her mother had left. This
avoided, having made the victim susceptible to harm. Love grief made Ms. Agata want to be dead. Messages of grief:”You
must be felt in order to admit to consciousness and, at the can rely on no one! People are egoists! You’ll end up alone.
same time, weaken the terrifying heritage of monstrous You are inferior, people will ignore you!” SOLITUDE has

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):77

160 Katarzyna Litwińska-Rączka

always accompanied Agata, making her safe in her own the leader what she would need then. The protagonist said:
world, insusceptible to harm from other people. It protects “This should not have happened, I shouldn’t have had to
her from any activity, so that she suppresses her desires. The suffer so much. It’s unfair. God should not have allowed it!”
message of solitude: “You’re better off on your own! You’re In the next scene Agata wished to converse with him. It was
not fitted to be close to anyone!” DESPAIR is Agata’s cry a scene of reconciliation with a „good” God who embraced
for help. Agata has been harmed by fate and even by God, Agata, saying that he loved her.
who mocked her by making her suffer. The sense of harm An exemplification of the change which took place in
expanded on all people. When people let her down, Agata Agata can be illustrated by the fact that in further group
feels rejected. The voice of despair: “Everybody let you work, she started to be chosen for supporting, caretaking
down, people always let you down! Do not expect anything, roles. In her life, after numerous confrontations with her
do not ask for more because you are not going to get it!” mother, she decided to put her at a nursing home, visited
RAGE has been increasingly present in Agata’s life, showing her, and after a while began to receive support and positive
her that something is wrong and appearing when Agata reinforcements from her. She also began to attend church
feels deprived and unfulfilled. It comes with jealousy and and experience the supporting God. Seeing and realizing the
envy. There is anger at her parents, but also at herself for her feelings concerning the lack of care let Ms. Agata vent anger
weakness as well as at other people. RAGE says: “Others are at her guardians. The obligation to take care of the child,
better off than you! Destroy them! You don’t deserve to be which appeared in the group game, as well as experiencing
happy, only others do.” Having listened to the messages from and “selecting” behaviors involving care, allowed the patient
the feelings passed by the auxiliary ego, Ms. Agata seemed to constructively release and express anger towards her
to lose her energy. She was encouraged by the therapist to father. This anger could be “returned” to the perpetrator and
express her feelings. In her soliloquy the protagonist said: “I stopped to poison Ms. Agata who, in consequence, ceased to
feel overwhelmed. I can’t vent my despair and anger. I can’t suppress the needs for love and care.
express my anger, because if I do, I will be rejected. I fear
that this anger will build up so much I won’t be able to stand Monodramatic work – case study
it.” The leader applied support doubling, deciding to support The following includes one of the sessions of an
the protagonist in her right to be angry and to channel the individual psychotherapy of a 38-year old man, Mr. Andrzej.
anger towards its proper recipient – the father. The psychotherapeutic process was conducted by a woman
The leader suggested: “I have a right to be angry, but psychotherapist [10]. The patient is an IT specialist, he is not
I don’t want to keep my anger anymore. I want to get even married and lives alone in a big city. Since he graduated from
with whoever deserves it! Agata said: “Yes, it’s all my father’s university, he has been experiencing the feelings of grief,
fault!” To the question whether she wanted to settle things emptiness, the sense of no control over his life, and problems
with her father, she answered: “I want to, but I fear this with organization. Sometimes he suffers from psychosomatic
won’t change anything.” Then the leader tried provocation: symptoms – stomach ache, diarrhea, cardiac ailments,
“It doesn’t matter that he’s dead, I will always remain under especially in stressful situations. The patient undergoes
his power, always afraid of him!” Agata felt that she wanted psychiatric treatment for depression. He irregularly took
to confront with her father. During the scene with the father, Seronil, later changed to Prozac. The immediate reason for
she tried to blame him for all the harm she suffered, but did joining psychotherapy were symptoms of depression after
not allow herself to fully express anger. The leader suggested ending a 3-year relationship with his girlfriend. Though
that Agata takes the role of her father. Interviewing Agata as 8 years before the patient had undergone individual and
her father, the leader knew she had to escalate the father’s group psychotherapy, he claimed it did not yield any positive
aggression by provoking him (Agata). The provocation results. Asked about the motivation for treatment, he said: “I
worked out and Agata started to shout out the words she am hopeless, I feel worthless, I’m good for nothing, I lost my
had been hearing from him: insults, invectives, humiliating job a year ago, the second time actually. I work on temporary
abuse, judgments. The leader’s objective was to trigger contracts, it’s been very hard, my girlfriend broke up with
anger in the patient, which turned out easy when she was in me… For a long time now, life has been endless struggle and
her father’s role. Further work was the protagonist’s anger effort, struggle with myself, I keep being afraid, keep evading
with her father, almost comparable to a volcano eruption. prospective failures… I can’t go on…, I keep playing some
Agata’s fury was tremendous when she heard all this role, I feel at ease only when I drink”. The patient is able to do
from her auxiliary ego in the father role. Agata kept hitting a lot for others, even against himself, he conceals his fear and
a mattress lying on the floor with a tennis racquet. With anger from others trying to live up to their expectations. His
every blow she stated what it was for. The number of blows own needs and impulses are a sphere to which he has a very
was settled beforehand with the leader. The group did the limited access. Recently Mr. Andrzej has lived alone in his
counting. Having “administered justice”, Agata was asked by own apartment, often visiting his parents; he feels closely

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):

 Jacob Levy Moreno’s Psychodrama As a Work Technique For Treating Patients in Group and Individual.... 161

connected with his mother, while the relationship with the suffering and hopelessness. He is doomed to this kingdom,
father is appropriate yet quite distant. During therapy, the doomed because he’s inert, he’s not trying. He can’t help
patient disclosed some problems in sexual life: he has never it. He would have to be born again.” Emptiness tells him:
had a full sexual intercourse with penetration, sometimes “you’ll be alone and you will suffer if you don’t obey.” The
he experiences erectile dysfunction. The patient says: “I feel leader (therapist) repeated the message asking the patient
like I have an emotional block”. Consulted by a sexologist how he knew it. He said it had come from his mother. Right
surgeon, he was given a clean bill of health. The patient after Mr. Andrzej wanted to back down, afraid of feeling
is the only child and holds a close relationship with his anger towards his mother. The leader proposed to contact
mother who, though very warm and caretaking, was always only with the agreed-upon “bad part of the mother,” to which
concerned that he might fall ill, not cope with problems, the patient said: “I can’t hurt my mother, she could die.”
and thus made him “anxious I think and quite constricted”. Considering the patient’s resistance from expressing anger,
She was also very demanding and liked to boast about his the leader proposed a so-called future projection (moving to
school achievements. She provoked a sense of guilt in her an imagined situation). She asked him to imagine his own
son when he did not manage to please her. He had to be good grave in a hundred years. Until his death no change occurred
and obedient. in his life. She encouraged the patient to view his life from
In view of Stephen M. Johnson’s characterological- the perspective of the long dead Andrzej. In the role of the
development theory, the patient represents a symbiotic and deceased Andrzej, the patient said: “it’s a very sad and
narcissist character style. The symbiotic adaptation hinders unfulfilled life”; when asked what Andrzej missed to have a
finding one’s true identity. False autonomy protects from good life, he said: “don’t be concerned with what others say,
the prospect of abandonment, yet disallowing for building do your thing, you can be strong, you know what’s good for
a genuine sense of safety. The narcissistic adaptation results you.” When the work was finished, the patient said that he
in a constant pressure of tension between grandiosity felt very good, like “a weight was lifted from my heart.” He
and worthlessness. Frail self-esteem is contingent upon also said that he had to move away from his mother.
achievements. The patient experiences troubles with Shortly after, the patient found a new job, which he kept
separation-individuation. Additionally, the patient’s lack secret from his mother. The sessions that followed included
of sexual satisfaction involves blocked aggression, weak strengthening the patient in his undertaken separation
identification with the father, fear of women unconsciously efforts and working on establishing his own boundaries in
changed into reluctance to becoming close to a woman and contacts with parents.
satisfying her sexually [11,12].
During therapy, the patient started to grow attached to Conclusions
the therapist and felt increasingly safe with her. His mood Psychodrama, used in psychotherapeutic group
oscillated between depression and moments of complacency. work and individual work with the patient (in the form of
The patient’s self-awareness on a cognitive level kept monodrama), provides vast possibilities of expanding the
increasing. In one session, when there appeared the issue of patient’s insight into very complex internal mechanisms of
the patient’s relationship with his mother, his entanglement, conflicts and deficiencies. Imaging on stage internal forces
sense of being controlled, anger at her and the feeling that he and impulses gives patients some space for understanding
couldn’t express it, the therapist asked him what he expected and change. In psychodrama – when working on stage
from his mother. The patient replied: “I would like her to and in group games – extremely powerful emotions reveal
understand that I am a grown up man. But do I have a right themselves safely. The patient has the opportunity to try
to, since I don’t put my adulthood to use and I’m not trying to out new behaviors, play out new roles, enact them, and
change anything?” To the following session the patient came experiment.
with a sense of emptiness. He was hardly able to determine The psychotherapist – the leader – encourages patients
what it meant. The therapist suggested that they work on to creatively and spontaneously develop their blocked parts
the emptiness using monodrama. The patient consented. of personality. The outstanding feature of psychodrama
On stage, the patient marked the sense of emptiness consists in a relatively quick solution of a long-lasting
with a large, grey scarf. In the role of emptiness, he said: conflict and permanent reparation of traumatic experiences,
“I am the kingdom of an evil goddess, she is vicious and even if they are traced back to early childhood.
fascinating (strong). Andrzej knows her well, she brings

Wstęp znany jest jako założyciel Psychodramy, socjometrii oraz

Dr Jacob Levy Moreno (1889-1974) był wybitnym pionier grup psychoterapeutycznych. Studiował medycynę,
psychiatrą, teoretykiem i pedagogiem. Za życia uznany matematykę i filozofię na Uniwersytecie Wiedeńskim,
przez Harvard University za wybitnego naukowca. Moreno doktorat z medycyny uzyskał w 1917 roku.

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):77

162 Katarzyna Litwińska-Rączka

W 1912 roku Moreno spotkał się z Zygmuntem prowadzącego grupę pełnią także inni jej członkowie.
Freudem, zaraz po jego wykładzie o snach i kiedy został Podczas trwania grupy uruchamiane są dzięki licznym
przez wykładowcę spytany kim jest, odpowiedział: " ja interakcjom czynniki sprzyjające zmianom, takie jak na
zaczynam tam, gdzie Pan kończy. Pan spotyka ludzi w przykład uniwersalność, interpersonalne uczenie się,
atmosferze gabinetu przyjęć. Ja spotykam ich na ulicach korekta doświadczeń z historii relacji pacjenta itd. [5,13].
i w domach, w ich naturalnym środowisku. Pan analizuje
ich sny. Ja daję im odwagę by śnili"[1]. Psychoterapia, Psychodrama
którą proponował opierała się na odgrywaniu ról, Drama to greckie słowo, które oznacza akcję, czyn,
wcielaniu się w nie i eksperymentowaniu. Pracował na działanie, ruch. Dlatego psychodramę określamy jako
scenie psychodramatycznej, gdzie zachęcał pacjentów do metodę umożliwiającą poznanie zasad i tajników naszego
kreatywności i spontanicznego rozwoju ich zablokowanych życia psychicznego poprzez działanie. Metoda umożliwia
elementów osobowości. W maju 1972 roku przemawiał nie tylko badanie ale też kształtowanie ludzkich zachowań,
na Międzynarodowym Kongresie Psychodramy w Nowym które może służyć zarówno leczeniu, jak i wychowaniu [6].
Jorku: " Zagraj samego siebie takim, jakim nigdy nie byłeś Psychodrama jako forma leczenia
tak, byś zaczął być takim, jakim mógłbyś być. Bądź swą psychoterapeutycznego tworzy założenia dotyczące
własną inspiracją, swym własnym autorem, swym własnym warunków skuteczności jej działań, teorię rozwoju
aktorem, swym własnym terapeutą i wreszcie swym osobowości oraz powstawania psychopatologii. Zakłada,
własnym Stwórcą"[2]. że terapeutyczna zmiana może zadziać się w relacji między
Jacob Levy Moreno wprowadzając Psychodramę do pacjentem a innymi ludźmi i wynika to z natury naszego bycia
leczenia przeprowadził trzecią rewolucję w psychoterapii, w świecie społecznym, który kształtuje naszą osobowość.
po zmianie koncepcji pacjenta psychiatrycznego przez Moreno traktuje emocje pacjenta jako pochodne procesów
Pinela i po wprowadzeniu przez Freuda psychoanalizy interakcyjnych zachodzących w tak zwanym „atomie
jako integralnej części medycyny oraz psychoterapii, społecznym”, obejmującym relacje rodzinne, zawodowe,
która się z niej rozwinęła. Psychodramę można nazwać towarzyskie.
"psychoanalizą w działaniu". Metoda jest z powodzeniem Psychodramie towarzyszy idea uruchamiania u
stosowana w psychoterapii grupowej oraz indywidualnej, pacjenta spontaniczności i kreatywności dzięki której
jako monodrama [3]. osoba może swobodnie odczuwać, odczytywać i wyrażać
autentyczne aspekty własnego self.
Psychoterapia Teoria osobowości formułowana jest przez Moreno
Psychoterapia jest definiowana jako „sposób jako teoria ról. Osobowość, zwłaszcza self , kształtuje się
leczenia zaburzeń zdrowia, polegający na oddziaływaniu poprzez podejmowanie ról społecznych. Im repertuar
jednej, lub kilku osób na stan psychiczny chorego w celu ról podejmowanych jest bardziej złożony, tym pełniejsza
usunięcia zakłóceń przeżywania, będących przyczyną i bardziej elastyczna osobowość. Self jest połączeniem
jego choroby”[4]. Jako skutek psychoterapii, obok ciała (role somatyczne), psychiki (role psychiczne lub
usunięcia zaburzenia pojawia się u pacjentów większe psychodramatyczne) oraz oddziaływań społecznych (role
zadowolenie z życia, poczucie sprawczości, sukcesy na polu społeczne). Role w życiu można przejmować, odgrywać i
indywidualnym i społecznym. Jednym z celów procesu tworzyć [7].
psychoterapeutycznego jest uzyskanie wglądu przez Rozwój osoby dokonuje się poprzez trzy stadia
pacjenta w procesy psychiczne, których nie był świadomy. – stadium „łożyska społecznego”, kiedy małe dziecko
Szczególnie istotne są te procesy, które są odpowiedzialne doświadcza bliskiej relacji z opiekunem, przeżywa
za powstanie choroby. Psychoterapeuta zachęca pacjenta rzeczywistość w kategoriach „tu i teraz” nie różnicując siebie
do dokonywania zmian w swoim życiu np. spróbować od matki. W tym okresie funkcjonuje w rolach somatycznych.
samodzielności z dala od rodziców, podjąć pracę itd. W następnej fazie ja dziecka różnicuje się od ja opiekuna.
W psychoterapii indywidualnej uwaga terapeuty Dzięki poczuciu bezpieczeństwa eksperymentuje z rolami
i pacjenta skierowana jest na wnętrze pacjenta – psychicznymi i społecznymi. Następnie dziecko integruje
indywidualne mechanizmy radzenia sobie z emocjami, powstałą wcześniej tożsamość, kształtuje swój światopogląd
relacjami, zadaniami życia oraz jego sposób myślenia. uczy się rozpoznawania i rozumienia siebie i innych.
Psychoterapia grupowa jest procesem leczenia Moreno charakteryzuje osobowość zintegrowaną – zdrową,
w małej grupie 8-12 osób, co daje możliwość bardziej dojrzałą, jako postać człowieka dorosłego, który potrafi
intensywnej pracy nad relacjami interpersonalnymi odnaleźć w sobie dziecko, po to, by przy pomocy fantazji
pacjentów: sposobami wchodzenia w relacje, elastycznością przeżyć nieznane (umiejętność dostosowania się do nowych
wchodzenia w różne role, otwartością wobec innych. W sytuacji) i tym samym nabrać większej pewności siebie w
grupie psychoterapeutycznej funkcje terapeutyczne, obok obrębie swojego pola społecznego [1].

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):

 Jacob Levy Moreno’s Psychodrama As a Work Technique For Treating Patients in Group and Individual.... 163

Psychopatologię pacjenta rozumie Moreno jako psychoterapii grupowej i w pracy grupy jest wykorzystywana
patologię roli, która nie została w pełni rozwinięta (nie najczęściej ze względu na wielość relacji, dzięki której
wypróbowana, nie wyćwiczona), jak na przykład w możliwe jest realizowanie wielu technik. Jest złożoną
przypadku zaburzeń schizoidalnych, gdzie jednostka metodą typu teatru leczniczego, w którym na scenie pacjent
nie doświadczyła w wystarczającym stopniu treningu (nazywany protagonistą) przy pomocy terapeuty (lidera
społecznego. Zaburzenia nerwicowe wynikają z deficytów psychodramy) i grupy odgrywa i przeżywa swój dramat i
spontaniczności, które uniemożliwiają kreatywne działania. rozwiązuje łączące się z nim problemy. Również na scenie, w
Zdrowie jest progresją, płynącym, rozwijającym się bytem a grze psychodramatycznej wypróbowuje nowe zachowania
choroba jest regresją, zatorem, zahamowaniem toku życia. i role społeczne oraz przeżywa katharsis. Podczas pracy
Stąd terapia pacjentów polega na uzupełnianiu braków obowiązują zasady dotyczące zakazu interpretowania,
w zakresie pełnienia ról. Ma być metodą uruchamiania oceniania i obrażania wzajemnego uczestników oraz
spontaniczności, witalności i kreatywności [3]. założenie o terapeutycznej użyteczności każdego z członków
Psychodrama została skonstruowana jako forma grupy [8].
Tabela 1. Techniki i fazy psychodramy w pracy grupowej

5 elementów 5 technik 3 fazy

scena wywiad rozgrzewka

protagonista zamiana ról Gra (po grze zdjęcie z ról)

Dzielenie się, omówienie

Ego pomocnicze dublowanie własnych podobnych doświadczeń
+doświadczenia z ról

grupa lustro

lider monodrama

Scena w sensie psychologicznym stanowi wewnętrzny dotychczas w sytuacjach z obawy przed reakcją lub dlatego,
obszar przeżyć protagonisty, związanych z osobami w jego że były nieświadome. Protagonista może dostrzec własne
życiu, często nieuświadomiony. Osoby te są symbolicznie problemy z perspektywy innych ról. Na scenie możliwe jest
wprowadzane na scenę jako role psychodramatyczne odegranie sytuacji z przeszłości, poszerzenie rzeczywistości
– określane jako ego pomocnicze. Z intrapsychicznego o sytuacje, które nigdy się nie wydarzyły, akcja może toczyć
punktu widzenia są one częściami protagonisty. Role mogą się również w przyszłości.
być rzeczywiste np. matka lub symboliczne np. rola złości. Faza gry kończy się zamknięciem – powrotem
Role grają członkowie grupy, wybrani przez protagonistę. do rzeczywistości z poziomu symbolicznego oraz do
Rozgrzewka w psychodramie może mieć formę ćwiczeń teraźniejszości i aktualnego wieku biologicznego – w
ruchowych, wyobrażeniowych, pantomimicznych itp. przypadku cofnięcia się w czasie podczas gry. Protagonista
Jest prowadzona przez lidera a jej celem jest pobudzenie zwalnia z ról członków grupy, sprząta scenę i wraca do
członków grupy do terapeutycznej pracy intrapsychicznej kręgu. Następnie członkowie grupy dzielą się własnymi
lub interpersonalnej. Po rozgrzaniu grupy i wyłonieniu wspomnieniami i związanymi z nimi przeżyciami,
się protagonistów następuje wybór jednego protagonisty. powstałymi podczas obserwowania psychodramy oraz
W fazie gry, rozpoczynającej się od wywiadu lider ustala z mówią jak czuły się i jaką refleksję zdobyły będąc w roli
protagonistą sytuację, której gra ma dotyczyć. Protagonista [3,9].
buduje sceną związaną z sytuacją przypominając sobie Specyfiką psychodramy jest stosunkowo szybkie
emocje i przywołuje wspomnienia. Wprowadzane są role rozwiązanie wiele lat trwającego konfliktu i trwałej
psychodramatyczne, którym protagonista nadaje ruch i reparacji traumatycznych doświadczeń, nawet z wczesnego
głos. Może być wprowadzony dubler, jako reprezentant dzieciństwa.
protagonisty, który go zastępuje podczas techniki lustra, Monodrama to technika psychodramy na sesji
gdy lider zabiera protagonistę ze sceny na widownię i może indywidualnej z pacjentem. W tej sytuacji ego pomocnicze
na nią spojrzeć „z zewnątrz”. Podczas grania protagonista reprezentują symbolicznie różne przedmioty wybierane
często osiąga stan katharsis – odblokowanie i wyrażenie przez protagonistę, lider użycza im głosu oraz dzieli się
silnych emocji. Lider pomaga protagoniście przeżyć potrzebnym pacjentowi doświadczeniem.
katharsis stosując technikę dublowania – wypowiada i Gra grupowa polega na odgrywaniu przez całą grupę w
pokazuje ciałem myśli, odczucia nie wyrażane przez niego sposób spontaniczny tematu - konfliktu, który jest wyrażany

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):77

164 Katarzyna Litwińska-Rączka

przez grupę. dziedzictwo morderczej nienawiści, które stało się zbyt ciężkie
do udźwignięcia bez destrukcyjnych i autodestrukcyjnych
Praca psychodramatyczna w grupie – analiza działań”[9]. Jedna z prac psychodramatycznych Agaty miała
przypadku temat: „Lęk przed bliskością” Jest to scena wyjazdu matki
Opisywany przypadek pracy psychodramatycznej za granicę. Matka przekonywała ją, że to jedyne wyjście z
rozgrywał się w grupie psychoterapeutycznej, prowadzonej sytuacji. Agata przyjęła jej przekaz „Musisz być dzielna”, to ją
przez dwie terapeutki (lider psychodramy i asystent zatrzymało, stała w bezruchu i bezradności. Po zastosowaniu
psychodramy) w gabinecie prywatnym [8]. Była to grupa techniki lustra Agata patrzyła na tę scenę (z dublerem w
mieszana w skład której wchodziły kobiety i mężczyźni. swojej roli) liderka zaproponowała żeby Agata weszła w rolę
Grupa pracowała psychodramatycznie, łącząc tę formę pracy ekspertki-psychologa dziecięcego i porozmawiała z Agatą na
z sesjami dyskusyjnymi. Grupa spotykała się raz w tygodniu i scenie ( z momentu wyjazdu matki)
pracowała przez trzy godziny (12 godzin pracy w wymiarze Liderka: czy to jest w porządku? Co może czuć ta
miesiąca). dziewczynka? Czego ona potrzebuje?
Pani Agata prezentowała na grupie mechanizm Wtedy Pani Agata powiedziała, że ta dziewczynka nie
ciągłego złoszczenia się, który utrudniał jej znalezienie może zostać z ojcem – tyranem, że potrzebuje opieki. Na
opiekuna w grupie i życzliwości innych jej członków. Agata pytanie kto mógłby pomóc tej dziewczynce odpowiedziała,
dołączyła do grupy po rocznej terapii indywidualnej. że ciotka, z którą miała wiele dobrych wspomnień i która
Zgłosiła się do leczenia z objawami lęku, małego napędu, pomagała jej choć mieszkała daleko. Zaaranżowała sytuację
trudności w kontaktach społecznych, poczuciem pustki i z dobrą ciotką (rzeczywistość poszerzona). Od ciotki mogła
osamotnienia. Zaprzeczała potrzebom bliskości mówiąc że dostać pomoc i wsparcie. Usłyszała (od osoby w roli ciotki)
świat jest zły, ludzie interesowni, a ona nie potrzebuje i nie to co wcześniej powiedziała sama będąc w roli ciotki. Ciotka
nadaje się do bliższych relacji. Agata doświadczyła ogromu zabrała ją od ojca pod swoją opiekę.
przemocy ze strony ojca, który znęcał się nad nią fizycznie Kolejnym ważnym momentem w pracy Pani Agaty w
i psychicznie. Matka wyjechała do pracy za granicą, kiedy grupie był moment eskalacji jej agresji podczas gry grupowej.
Agata miała 13 lat, nie zważając na tragizm sytuacji córki. Był to moment, kiedy w grupie pojawił się opór i było bardzo
Kiedy Agata zgłosiła się na terapię, ojciec już nie żył od roku, dużo złości nie wprost. Terapeutki zaproponowały grę
a matka miała wrócić do Polski. Agata miała pomieszane grupową: „Walka dwu plemion o terytorium”. Pacjentka była
uczucia wobec matki – lojalność córki, współczucie dla bardzo kreatywna w tej grze, współtworzyła jej scenariusz.
matki, złość że matka opuściła, tęsknota za dobrą matką. Kobiety walczyły z mężczyznami (umieściła się w grupie
Nie wyobrażała sobie mieszkania z nią, zwłaszcza że matka kobiet) o opiekę nad dzieckiem. Pani Agata w grze była bardzo
przeżyła wypadek samochodowy i teraz potrzebowała agresywna, dążyła do wyeliminowania mężczyzn jako do
opieki. W dodatku przebywając za granicą matka uzależniła niczego się nie nadających i zagrażających. Gra zakończyła się
się od leków przeciwbólowych. W grupie funkcjonowała kompromisowym rozwiązaniem uwzględniającym potrzeby
naprzemiennie w dwu biegunach zachowań – raz w roli dziecka. Mężczyźni i kobiety zaczęli współpracować.
ofiary: „jej traumatyczna historia wszystko tłumaczy, należy Omówienie gry zaowocowało licznymi zwrotami wprost do
jej współczuć i rozumieć”, raz znów w roli kata (identyfikacja Pani Agaty. Kilka osób powiedziało, że czuły się zagrożone
z prześladowcą), co prezentowało się w jej ciągłych jej wściekłością. Agata zdała sobie sprawę z ogromu złości
projekcjach złości w poczuciu że wszyscy chcą ją skrzywdzić i noszonej w sobie, zobaczyła jak ta złość przeszkadza jej w
wykorzystać. W psychodramach Agata często była wybierana kontaktach, tak jak jest obecna w przeniesieniu i projekcjach.
do ról złych, agresywnych postaci. W dzieleniu się własnym Na kolejną sesję przyszła smutna. Wracała do poprzedniego
doświadczeniem po psychodramatycznej pracy innych spotkania – powiedziała, że poczuła się odrzucona przez
często identyfikowała się z rolami ofiar, często zabierając grupę, że w życiu też często tego doświadcza, że ludzie są
uwagę grupy dla ciągłego powtarzania swoich traum. Kiedy przy niej tylko wtedy gdy ona coś daje.
zaczynała wpadać we wściekłość na mężczyzn trudno było Do następnej pracy zgłosiła się z tematem: „Dlaczego
ją zatrzymać. Żaden z uczestników grupy nie ośmielał się jej myślę, że jestem do niczego, dlaczego ludzie mnie
przerwać. Pacjentka wzbudzała dużo lęku u innych. Przerost odrzucają?”. Będąc na scenie przywołała uczucia, które
roli „ojca – agresora” był w Agacie bardzo duży. Praca Agaty ciągle jej towarzyszą: wściekłość, rozpacz, smutek i
w grupie toczyła się w kierunku poszerzenia repertuaru ról samotność. SMUTEK - pojawił się w jej życiu w związku
związanych z potrzebą opieki i wsparcia. z utratą bezpieczeństwa, kiedy matka wyjechała. Smutek
Jarosław Gliszczyński pisze:” Miłość i opieka były ten sprawiał, że Pani Agata chciała umrzeć. Przekazy
unikane, jako że czyniły one wcześniej ofiarę podatną smutku: „Nie możesz liczyć na nikogo! Ludzie są egoistami!
na zranienie. Miłość musi być odczuta, aby dopuścić Zostaniesz sama. Jesteś gorsza, ludzie nie będą się z Tobą
do świadomości i równocześnie osłabić przerażające liczyć!. SAMOTNOŚĆ - jest od zawsze, Agata jest bezpieczna

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):

 Jacob Levy Moreno’s Psychodrama As a Work Technique For Treating Patients in Group and Individual.... 165

we własnym świecie, ludzie jej nie skrzywdzą. Chroni W następnej scenie Agata chciała z nim porozmawiać.
ją przed aktywnością, żeby tłumiła pragnienia. Przekaz To scena pojednania z „dobrym” Bogiem, który przytulił
samotności to : ” Lepiej być samą! Nie nadajesz się do bycia z Agatę mówiąc, ze ją kocha.
kimś blisko!”. ROZPACZ - jest wołaniem Agaty o pomoc. Agata Ilustracją zmian, jakie dokonały się w Pani Agacie może
jest skrzywdzona przez los i nawet Bóg z niej zakpił – kazał jest fakt, że w dalszej pracy grupy zaczęła być wybierana
cierpieć. Poczucie ukrzywdzenia rozszerza na wszystkich do ról wspierających, dających opiekę. W życiu natomiast
ludzi. Gdy ludzie zawodzą Agata czuje się odtrącona. Głos po licznych konfrontacjach z matką zdecydowała się
rozpaczy: „Wszyscy cię zawiedli, ludzie zawsze cię zawodzą! umieścić ją w domu opieki, odwiedzała ją a od pewnego
Nie miej oczekiwań, nie proś o więcej bo nie dostaniesz!”. czasu zaczęła przyjmować od niej wsparcie i pozytywne
WŚCIEKŁOŚĆ – teraz jest jej więcej niż kiedyś. Pokazuje wzmocnienia. Zaczęła też chodzić do kościoła i przeżywać
Agacie, że coś jest nie tak, pojawia się gdy Agata czuje braki i Boga jako wspierającego. Dopuszczenie i uświadomienie
niespełnienia. Jest razem z zazdrością i zawiścią. Jest złość do sobie przez Panią Agatę uczuć związanych z brakiem opieki
rodziców, do siebie samej za słabość a także do innych ludzi. pozwoliło na ekspresję złości do opiekunów. Konieczność
Wściekłość mówi: „Innym było lepiej w życiu! Zniszcz innych! opieki nad dzieckiem, które pojawiły się w grze grupowej
Nie zasługujesz na szczęście, inni sobie na to zasłużyli”. Po oraz doświadczenie i „wybranie” zachowań związanych z
wysłuchaniu komunikatów od uczuć przekazanych przez opieką pozwoliło pacjentce na konstruktywne uwolnienie
ego pomocnicze Pani Agata jakby straciła energię. Została i wyrażenie złości do ojca. Ta złość mogła być „oddana”
zachęcona przez liderkę do wyrażenia tego, co czuje. W sprawcy i przestać zatruwać Panią Agatę, która przestała
monologu wewnętrznym protagonistka powiedziała: „Czuję blokować tym samym potrzeby miłości i opieki.
się przytłoczona. Rozpacz i złość nie mogą znaleźć ujścia. Nie
potrafię tej złości wyrazić, jak wyrażę, zostanę odrzucona. Praca monodramatyczna – analiza przypadku
Boję się, że ta złość narośnie tak, że nie wytrzymam”. Liderka Jest to opis jednej z sesji w przebiegu psychoterapii
zastosowała dublowanie wspierające. Zdecydowała się indywidualnej 38-letniego mężczyzny – pana Andrzeja.
wspierać protagonistkę w jej prawie do złości, zmierzając do Proces psychoterapeutyczny prowadzony był przez
ukierunkowanie jej ku właściwemu odbiorcy – ojcu. psychoterapeutkę - kobietę [10]. Pacjent mieszka sam,
Liderka zaproponowała: „ Mam prawo do złości, ale w dużym mieście, jest informatykiem i kawalerem.
nie chcę jej dłużej trzymać. Chcę oddać komu się należy!. Od czasu ukończenia studiów towarzyszy mu uczucie
Agata powiedziała: „Tak, to wszystko przez ojca!. Na pytanie, smutku, pustki, braku kontroli nad własnym życiem,
czy chce się rozliczyć z ojcem odpowiedziała: „Chcę, ale trudno mu się zmobilizować. Czasem miewa trudności
boję się, że to nic nie da”. Wówczas liderka spróbowała psychosomatyczne – bóle brzucha, biegunki, dolegliwości
prowokacji: „To nic, że on już nie żyje, już zawsze będę ze strony serca, szczególnie w sytuacjach stresu. Pacjent
pod jego władzą, już zawsze będę się go bać!”. Agata leczy się psychiatrycznie z powodu depresji. Przyjmował
poczuła, że chce skonfrontować się z ojcem. W scenie nieregularnie Seronil, następnie Prozac. Bezpośrednim
z ojcem próbowała wyrzucić mu różne krzywdy, jakich powodem zgłoszenia się na psychoterapię były objawy
doznała, jednak nie pozwalała sobie na pełną ekspresję depresji po rozpadzie trzyletniego związku z dziewczyną.
złości. Liderka zaproponowała Agacie zamianę roli z Pacjent korzystał 8 lat wcześniej z psychoterapii
ojcem. Przeprowadzając wywiad z Agatą w roli ojca liderka indywidualnej i grupowej, jednak twierdził, że nie
wiedziała, że musi nakręcić agresję ojca, prowokując go przyniosła żadnych efektów. Zapytany o obecną motywację
(Agatę). Prowokacja się udała i Agata zaczęła wykrzykiwać do leczenia powiedział: „Ja jestem beznadziejny, czuję
słowa jakie od niego otrzymywała : obelgi, wyzwiska, się bezwartościowy, do niczego się nie nadaję, rok temu
poniżające epitety, oceny. Celem liderki było uruchomienie straciłem pracę, po raz drugi zresztą. Pracuję dorywczo na
w protagonistce złości, co było dla niej łatwe gdy była w roli umowę-zlecenie, bardzo mi trudno, odeszła dziewczyna.
ojca. Dalsza praca to złość protagonistki do ojca, prawie jak Życie dla mnie od długiego czasu jest nieustanną walka i
wybuch wulkanu. wysiłkiem, walka ze sobą, ciągle się boję, ciągle unikam
Wściekłość Agaty, gdy usłyszała od ego pomocniczego przewidywanych porażek. Już nie mogę…., ciągle gram
w roli ojca te wszystkie treści, była ogromna. Agata jakąś rolę, swobodnie czuję się tylko po alkoholu”. Pacjent
uderzała rakietą tenisową w leżący na ziemi materac. potrafi wiele zrobić dla innych, nawet wbrew sobie, ukrywa
Za każdym uderzeniem mówiła, za co bije. Wcześniej przed innymi swój lęk i złość dostrajając się do oczekiwań.
z liderką ustaliły liczbę uderzeń. Grupa odliczała. Po Własne potrzeby i impulsy to obszar, do którego ma
„wymierzeniu sprawiedliwości” liderka zapytała Agatę, znikomy dostęp. Od niedawna p. Andrzej mieszka sam we
czego by teraz potrzebowała. Protagonistka powiedziała: „ własnym mieszkaniu, często odwiedza rodziców, czuje się
To się nie powinno zdarzyć, nie powinnam tak cierpieć. To bardzo związany z matką, z ojcem ma relację poprawną ale
niesprawiedliwe. Bóg nie powinien na to pozwolić!”. dość chłodną. Podczas terapii ujawnił problemy w życiu

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):77

166 Katarzyna Litwińska-Rączka

seksualnym, nigdy nie miał pełnego stosunku z penetracją, Z uwagi na opór pacjenta przed wyrażeniem złości liderka
miewa zaburzenia wzwodu. Pacjent mówi: „czuję jakbym zaproponowała tak zwaną scenę wstrzeloną (przeniesienie
miał blok emocjonalny”. Konsultowany przez seksuologa i do wyobrażonej sytuacji). Poprosiła by wyobraził sobie swój
chirurga dostał informację, że wszystko z nim w porządku. grób za 100 lat . Aż do śmierci w jego życiu nie zaszły żadne
Pacjent jest jedynakiem bardzo związanym z matką, zmiany. Zachęcała by spojrzał na swoje życie z perspektywy
która była ciepła i opiekuńcza ale ciągle się o niego bała dawno zmarłego Andrzeja. Pacjent będąc w roli zmarłego
– że zachoruje, nie poradzi sobie z trudnościami, przez co Andrzeja powiedział: „ to bardzo smutne i nieudane życie”
„chyba zaraziła mnie lękiem i dość ograniczała”. Była też zapytany czego brakuje Andrzejowi, aby miał udane życie
bardzo wymagająca, lubiła się chwalić jego sukcesami w powiedział: „Nie przejmuj się co powiedzą inni, rób po
szkole. Wzbudzała poczucie winy, kiedy syn nie spełniał jej swojemu, możesz być silny, wiesz co dla Ciebie dobre” Po
oczekiwań. Miał być grzeczny i posłuszny. zakończeniu pracy pacjent powiedział że bardzo dobrze się
Rozumienie problematyki pacjenta w ramach teorii czuje „jakby kamień spadł mi z serca”. Powiedział też że musi
charakterologiczno-rozwojowej Stephena M. Johnsona odsunąć się od matki.
pacjent prezentuje symbiotyczną i narcystyczną strukturę W krótkim czasie po tych pracach pacjent znalazł pracę,
charakteru. Adaptacja symbiotyczna powoduje trudności o czym nie powiedział matce. Kolejne sesje to wzmacnianie
w odnalezieniu swojej autentycznej tożsamości. Fałszywa pacjenta w podjętych wysiłkach separacyjnych oraz praca
autonomia chroni przed perspektywą porzucenia, jednak nad ustalaniem własnych granic kontaktu z rodzicami.
nie pozwala na zbudowanie autentycznego poczucia
bezpieczeństwa. Adaptacja narcystyczna skutkuje Podsumowanie
stała presją napięcia pomiędzy wielkościowością a Psychodrama, wykorzystywana w pracy
bezwartościowością. Kruche poczucie wartości uzależnione psychoterapeutycznej grupy oraz w pracy indywidualnej z
od osiągnięć. Pacjent ma problemy z separacją-indywiduacją. pacjentem (w formie monodramy) daje ogromne możliwości
Brak satysfakcji seksualnej pacjenta wiąże się dodatkowo z poszerzenia wglądu pacjenta w bardzo skomplikowane
zablokowaniem agresji, słabą identyfikacją z ojcem, lękiem wewnętrzne mechanizmy konfliktów i deficytów.
przed kobietami, który nieświadomie zamienia na niechęć Zobrazowanie na scenie wewnętrznych sił i impulsów
do bliskości z kobietą i seksualnego zadowolenia jej [11,12]. daje pacjentom przestrzeń do rozumienia i zmiany. W
Podczas terapii pacjent przywiązywał się, czuł się w psychodramie - pracy na scenie i grach grupowych ujawniają
relacji z terapeutką coraz bardziej bezpiecznie. Jego nastrój się w sposób bezpieczny bardzo silne emocje. Pacjent ma
oscylował między depresyjnym a momentami zadowolenia. możliwość wypróbować nowe zachowania, odgrywać nowe
Samoświadomość pacjenta na poziomie poznawczym rosła. role, wcielać się w nie i eksperymentować.
Kiedy na sesji pojawił się temat relacji z matką pacjenta, Psychoterapeuta - lider zachęca pacjentów do
jego uwikłania, kontroli, złości na nią i poczucia że nie może kreatywności i spontanicznego rozwoju ich zablokowanych
jej wyrazić terapeutka zapytała czego oczekuje od matki. elementów osobowości. Specyfiką psychodramy jest
Pacjent odpowiedział: „Chciałbym, żeby zrozumiała, ze stosunkowo szybkie rozwiązanie wiele lat trwającego
jestem dorosły. Jednak czy mam do tego prawo skoro sam konfliktu i trwałej reparacji traumatycznych doświadczeń,
nie korzystam ze swojej dorosłości i nie staram się niczego nawet z wczesnego dzieciństwa.
zmienić?”. Na kolejną sesję pacjent przyszedł z poczuciem
pustki. Trudno było mu określić co to znaczy. Terapeutka Conflict of interest
zaproponowała pracę nad pustką w formie monodramy.
The author has declared no conflict of interest.
Pacjent wyraził zgodę. Na scenie pacjent zaznaczył przy
pomocy dużej, szarej chusty obraz pustki. Z roli pustki
powiedział: „Jestem królestwem złej bogini, ona jest zła References
i fascynująca (silna). Andrzej dobrze ją zna, przynosi 1. Roine E. Psychodrama. O tym, jak grać główną rolę w swoim życiu.
cierpienie i brak nadziei. On jest skazany na to królestwo. Opole; Wydawnictwo "KONTAKT": 1994;22.
2. Moreno J.L. Who schall survive? New York; Beacon House: 1978;25.
Skazany z powodu, że nic nie robi, że się nie stara. Nic nie
3. Galińska E. Inne techniki psychoterapii - Psychodrama. W: Grzesiuk
może na to poradzić. Musiałby się urodzić na nowo”. Pustka L.: Psychoterapia - teoria. Warszawa; Eneteia: 2005; 517-530.
mu mówi – „będziesz samotny i będziesz cierpiał jak mnie 4. Aleksandrowicz J. Psychoterapia. Kraków; Wydawnictwo
nie posłuchasz”. Liderka (terapeutka) powtórzyła komunikat Uniwersytetu Jagiellońskiego: 2004.
pytając pacjenta skąd go zna. Odpowiedział, że od matki. 5. Kennard D., Roberts J., Winter D. Interwencje psychoterapii
grupowo-analitycznej. Oficyna Ingedium: 2013.
Zaraz po tym Pan Andrzej chciał się wycofać, przestraszony,
6. Pawlik J. Psychodrama i techniki niewerbalne. Warszawa; Eneteia:
że mógłby odczuwać złość do matki. Liderka zaproponowała 2012
kontakt jedynie z umowną „złą częścią matki” na co pacjent 7. Bielańska A. Teatr, który leczy. Kraków; Wydawnictwo Uniwersytetu
powiedział : „Nie mogę ukrzywdzić matki, ona może umrzeć”. Jagiellońskiego: 2000.
8. Florek M. Złość - wróg czy sojusznik w rozwoju ról na drodze ku

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):

 Jacob Levy Moreno’s Psychodrama As a Work Technique For Treating Patients in Group and Individual.... 167

spontaniczności i kreatywności. Wykorzystanie Psychodramy w Corresponding author:

pracy ze złością w psychoterapii. Nie publikowana praca końcowa
szkolenia II stopnia Psychodramy. Kraków; Polski Instytut
Katarzyna Litwińska-Rączka
Psychodramy: 2011.
9. Bielańska A.Psychodrama – elementy teorii i praktyki. Warszawa; [email protected]
Eneteia: 2009;145. Katedra Psychologii Wychowawczej i Rodziny
10. Litwińska-Rączka K.Analiza procesu terapeutycznego pacjenta. Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Proces psychoterapii indywidualnej. Nie publikowana praca
przygotowana na egzamin certyfikacyjny Sekcji Naukowej
Otrzymano: 21.11.2017
Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Kraków;
2014. Zrecenzowano: 15.12.2017, 13.06.2018
11. Johnson S. Humanizowanie narcystycznego stylu. Warszawa; Jacek Przyjęto do druku: 27.12.2018
Santorski & CO Agencja Wydawnicza: 1993.
12. Symington N.. Narcyzm - nowa teoria. Gdańsk; Wydawnictwo
Imago: 2013.
13. Yalom I.Psychoterapia grupowa - teoria i praktyka. Kraków;
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: 2006.

Curr Probl Psychiatry 2018; 19(4):77