BOQONNAA TOKKO: SEENSA

1.1. Seenduubee Qorannichaa

Afaan dandeettiiwwan gurguddoofi xixiqqoo irraa kan ijaaramudha. Dandeettiiwwan

Afaanii gurguddoon; Dandeettii dhaggeeffachuu, dubbachuu, dubbisuufi barreessuu
yoo ta’an, dandeettiiwwan xixiqqoo warroonni jedhaman; dandeettii seerlugaa,
jechootaa, qubeessuufi haala dubbii fa’a ofkeessatti qabata. Kana ilaalchisuun
Freeman, Y.(1992: 26) yoo ibsu,

Language educators have long used the concepts of four basic

language skills: Listening, Speaking, Reading and Writing. These four
language skills are sometimes called the "macro-skills". This is in
contrast to the "micro-skills", which are things like grammar,
vocabulary, pronunciation and spelling.

Akka yaada kanarraa hubatamutti, dandeettiiwwan afaanii arfan dhaggeeffachuu,

dubbachuu, dubbisuufi barreessuu jedhanii qoqqooduun itti fayyadamaa turan.
Dandeettiiwwan afaanii arfan kun dandeettiiwwan gurguddoo jedhamu.
Dandeettiiwwan xixiqqoo warreen jedhaman immoo dandeettii seerlugaa, jechootaa,
akkaataa dubbiifi qubeessuuti.
Dandeettiiwwan afaanii xixiqqoo keessaa dandeettiin jechootaa isa tokko yoo ta’u,
innis, qindaa’ina sagaleelee dubbiifi latiilee irraa kan ijaarame akka ta’e Geetahuun,
(1989) ibsee jira. Akkasumas, Habtaamuu (2000) dhimma maalummaa jechaa yoo
ibsu, “Qaama hiika kennu isa jalqabaafi gulantaalee afaanii keessaa isa bu’uuraa
miirri waliigaltee irraa eegaludha,” jedha.

Akka Harmer (1991) ibsetti caasaa qooqa tokkoof jechoonni bu’uura waan
hundaati. Kana jechuun, namni tokko adeemsa walqunnamtii keessatti, hiika
jechootaa sirnaan haala sirrii ta’e keessatti yoo fayyadame malee ergaa
dabarfachuu barbaade dabarfachuu hindanda’u. Dabalataanis, jecha beekuun
qabxiiwwan armaan gadiitiin ibsama. Isaanis hiika jechaa, itti fayyadama jechaa,
ijaarsa jechootaafi seerlugaa fa’iidha, jedha.

Hiikni jechootaa haalaafi bakka adda addaa keessatti akka jijjiiramu beekuun
barbaachisaadha. Afaan yaada keenya dubbachuuf yookaan ibsachuuf kan nu

1
gargaaru yoo ta’u, inni bu’uuraa garuu hiika jechootaa beekuudha. Jechootaaf hiika
yeroo kenninu hiikni gosa adda addaa akka jiru beekuun barbaachisaadha. Isaanis
hiika faallaa, hiika heddee, hiika masoo, hiika walkeessoofi kan kana fakkaataniidha.
Hiikni faallaa jechoota hiika walmorkatan yookaan faallaa waliif ta’an lama
gidduutti kan uumamuudha. Hiikni heddeen uunkaa yookaan hiika tokkoo
olqabaniidha. Walkeessoon ammoo, hiika walkeessoo fayyadamuudha. Hiikni
masoo ammoo, fayyadama keessatti jechoota hiika wal fakkaataa qabaniidha.
Xiyyeeffannoon qorannoo kanaas, Qaaccessa jechoota hiika masoo qabanii kan
jedhu waan ta’eef, waa’ee jechoota hiika masoo qabanii bal’inaan ilaallameera.

Palmer (1981:88) hiika masoo yoo ibsu,“Synonyms is used to mean sameness of

meaning. It is obvious that the dictionary maker many sets words have the same
meaning; they are synonymous, or are synonyms of one another,”jedha.

Akka yaada Palmer kanatti, hiikni masoo hiika jechoota wal fakkaataniiti. Galmee
jechootaa irratti jechoonni hiika walfakkaatu qaban waliif hiika masoo ta’uu isaanii
hubanna. Jechi tokko hiika masoo waliif qaba yoo jennu, yoo xiqqaate jechoonni sun
hiika walfakkaatu qabaachuu qabu. Kana jechuun, hiikni waliin isaan qooddatan
jiraachuu qaba jechuudha.

Akka yaada Sebestain (2002) kaa’etti immoo, jechoonni hiika masoo ta’an
hiikni isaan waliin qaban walitti dhiyaatu qaba. Hiikni masoo akaakuu lama
qabaachuu danda’a. Isaanis masoo guutuu /total synonym/fi masoo gamisaa
/partial synonym/ jedhamu. Hiikni masoo guutuun tokko hiika wal fakkaatu
qabaachuu qaba. Kunis, hawaasa keessatti waan tokko kan ibsu ta’uu qaba. Jechoonni
hanga tokko hiika walitti dhiyaatu qaban immoo, masoo gamisaa waliif ta’u.
Jechoonni hiika masoo haala kanaan mul’atan Oromoo Arsii Lixaa birattis nijiru.
Kunis, haala fayyadamaa, loogaafi aadaan kan walqabataniidha. Hiikni jechoota
masoo kunis, amala hawaasummaa yookaan hawaasa itti fayyadamu sana kan ibsu
ta’uu qabu. Walumaagalatti, qorannoon kun haalli fayyadama Hiika Jechoota Masoo
Godina Arsii Lixaa Aanaa Wondoo qaaccessuuf qorannoo saganteeffamedha. Kunis
hiika jechoota masoo beekuun maaliif akka barbaachisu, faayidaan inni hawaasa
keessatti qabu maal akka fakkaatu kan ilaaluudha.

2
1.2. Ka’umsa Qorannichaa

Afaan yaada keenya ibsachuuf kan nu gargaaru yeroo ta’u, Hiika jechaa beeknee itti
hinfayyadamnu taanaan seera afaanii qofa beekuun bu’aa hinqabu.Yaada kana
cimsuun Cook (1976) faayidaa jechoota beekuu yoo ibsu, Osoo hamma fedhe
faayidaa isaa ibsuuf deemtee, osoo hamma fedhes caasaa seerlugaa fayyadamuu
yaaltee, hiika jechootaa yoo beekte malee faayidaa hinqabu, jedha. Sababiin isaas,
hiikni jechootaa afaan kamiyyuu keessatti wanta barreeffamu, dubbifamuufi ergaa
qulqullina qabu dabarsuuf murteessaadha. Akkasumas, dandeettii afaanii hojii
irra oolchuuf haala fayyadama hiika masoo beekuun isa dursaadha. Kunis hiika
masoo beekuun ergaa fudhachuufi ergaa dabarsuu keessatti gaheen inni qabu
daran olaanaadha. Hiika masoo ilaalchisee qorannoo bal’aan Afaan Oromootiin
akka Aanaa Wondootti gaggeeffame hanga hubannoo qorataa kanaatti hinjiru.
Qorannoon kanaan dura dalagames fayyadama afaanii malee haala fayyadama hiika
jechoota masoo kan agarsiise waan hintaaneef qorannoon kun gama kanaan
adeemsifamuun barbaachisaadha. Kanaaf, ka’umsi qorannoo kanaa rakkoo hawaasa
biratti faayidaafi fayyadama hiika jechoota masootiin walqabatan furuufidha.

1.3. Kaayyoowwan Qorannichaa

1.3.1. Kaayyoo Gooroo

Kaayyoon gooroo qorannoo kanaa, jechoota Hiika Masoo Oromoo Arsii Aanaa
Wondoo qaaccessuudha.

1.3.2. Kaayyoowwan Gooree

Kaayyoowwan gooree qorannoo kanaa ammoo,

1. Haasawa jiraattota Aanaa Wondoo keessaa jechoota hiika masoo qaban

addaan baasuu;
2. Faayidaa hiikni jechoota masoo hawaasa Aanaa Wondoo biratti qaban tarreessuu;
3. Haala hawaasni hiika jechoota masoo itti fayyadamu addaan baasuu;
4. Gosoota hiika jechoota masoo tarreessuu.

3
1.4. Gaaffilee Qorannichaa

 Jechoonni hiika masoo hawaasni Oromoo Arsii Aanaa Wondoo itti fayyadamu
kam fa’i?
 Faayidaan hiikni jechoota masoo hawaasaa Oromoo Arsii Aanaa Wondootiif
qabu maali?
 Haalli fayyadama hiika jechoota masoo hawaasa Oromoo Arsii Aanaa
Wondoo biratti maal fakkaata?
 Gosootni hiika jechoota masoo kam fa’i?

1.5. Barbaachisummaa Qorannichaa

Faayidaan qorannoo kanaa namoota waa’ee hawaasa aanaa qorannoon irratti

gaggeeffamuu, Aadaa, Duudhaa, Falaasama, hiika jechaa, Haala Fayyadama Afaanii,
eenyummaa, jiruufi jireenyaafi kan kana fakkaatan qorachuu barbaadaniif karaa bana.
Haaluma kanaan, erga qorannoon kun dalagamee xumuramee bu’aawwan armaan
gadii ni’argamu jedhamaniiti abdatamu.

 Ogeeyyii sirna barnootaa qophii afaaniirratti hojjataniif haala kamiin

hiika masoo akka qopheessan ka’umsa ta’uu danda’a jedhamee yaadama.
 Namoota waa’ee fayyadama hiika masoorratti qorannoo ol’aanaa
gaggeessuu barbaadaniif yaada ka’umsaa akka ta’u ni’eegama.
 Namoota waaltina afaaniirratti hojjechuuf fedhii qabaniif akka
ka’umsaatti tajaajiluu danda’a.
 Namoota hiika jechootaa irratti qorannoo gaggeessuu fedhii qabaniif ka’umsa
ta’uu danda’a.

1.6. Daangaa Qorannichaa

Qaacceessa jechoota hiika masoo qabanii naannoo adda addaa irratti qorannoo
gaggeessuun barbaachisaa ta’uu nidanda’a. Kana malees, Godinaalee Oromiyaa
adda addaarraa ragaa funaanuun osoo qorannoon kun gaggeeffamee gaarii ta’uu
danda’a. Haata’u malee, ragaa kana hunda qindeessuun yeroo, qarshiifi humna namaa
hedduu waan gaafatuuf qorannoon kun Qaaccessaa Jechoota hiika Masoo Oromoo
Arsii Godina Arsii Lixaa Aanaa Wondoo jedhurratti daangeffamee kan hojjatamedha.

4
BOQONNAA LAMA: SAKATTA’A BARRUU

2.1. Maalummaa Hiika Jechaa

Hayyoonni afaanii qorannoo hiika jechaa adda addaa gaggeessan keessatti hiikni
jechaa gabaabbinaan kana jedhanii hiikuun ulfaataa akka ta’e addeessu. “Hiikni
jechaa maali? gaaffii jedhu deebisuurra “Jechi maali?‟ kan jedhu deebisuutu irra
salphata/dursa yaada jedhu lafa kaa’u. Sababni isaas, hiikni jechaa yaadrimee
bal’aa ta’e kan ofkeessatti qabatu waan ta’eefi.

Jechi bakka bu’aa yaadaati. Dhalli namaas dhageettii isaa mara mallattoo
jechootaatiin bakka buusuun namoota biroo waliin walqunnamtii uuma.
Walqunnamtii gaarii ta’e uumuuf immoo jechoonni qindaa’an sun hiika qabaachuu
qabu. Akka hayyoonni afaanii adda addaa ibsanitti xiinhiikni saayinsii waa’ee
hiika jechootaa, gaaleewwaniifi himaa akkasumas, dubbii himaan duuba jiru
qoratudha. Jechi xiinhiika/’semantic’ jedhu jecha Giriik “semantikos” jedhurraa
kan madde yemmuu ta’u, “sema” fi “token” mallattoofi wantoota uumamaa
walitti dhufeenya qabu kan jedhu bakka bu’a.

Seead (2004) xiinhiika haala kanaan ibsa, “Xiinhiikni saayinsii qunnamtii hiikaa
karaa afaanii taasifamudha” jechuun ibsee jira. Haaluma walfakkaatuun
Yule(2006) maalummaa xiinhiikaa yoo ibsu, Jechoonni akka baattoo hiikaatti qofa
kan ilaalaman osoo hintaane, walii isaanii jidduutti hariiroo qabaachuu isaanii
addeessa. Kanaaf adeemsa hubannoo hiika jechaaf taasifamu keessatti hariiroo
jechoonni waliin qaban gadifageenyaan xiinxaluun barbaachisaadha.

Yaada hiika jechaa jedhu namoonni gara garaa haala adda addaatiin hiiku. Akka
hayyuun Ur. (1991:60) jettutti hiikni jechaa:

Vocabulary can be defined, roughly as the words we teach in

the language. However a new item of vocabulary may be more than a
single word; for example, post-office and mother- in- law which are
made up of two or three words but express a single idea. There are
also multi -word idioms such as a call it the component words. A
useful convention is to cover all such cases by taking about
vocabulary “items‟ rather than “words‟.jechuun ibsiti.

5
Yaada kanarraa akka hubachuun danda’amutti, hiikni jechaa tilmaamaan jechoota
afaan keessatti barsiifaman yookiin fayyadama jechoota afaan tokkooti jedhamee
hiikkamuu nidanda`a. Haata`u malee jecha tokkoo ol ta`uu ni mala. Fakkeenyaaf,
“ Mana poostaa”, “Abbaa seeraa‟, “Mana galmee‟, “harka wayaa jalaa‟ jedhan
kan ijaaraman jechoota lamaafi isaa ol irraa ta`us kan isaan ibsan yaada tokko.
Gama biraatiin galmee jechaa Longman Dictionary of Contemporary of English
akka ibsutti, “Vocabulary is the special set of words used in a particular kind of work,
business etc‟ jedha. Akkuma ibsa kanarraa hubatamu, Hiikni jechaa tarreeffama
addaa tuuta jechootaa ta`ee kan hojii murtaa`e tokko keessatti (hojiif, daldalaaf,
k.k.f) tajaajilanidha. Kanas ta`ee san jechaafi hiikni jechaa guutumaan guututti
tokko akka hin taaneefi wal bakka bu`uu akka hin dandeenye akkasumas sadarkaa
tokkorra akka hin jirre nu agarsiisa.

Galmeen Jechoota Addunyaarratti (1995:1578) hiikni jechaa haala kanaan

hiikameera. “Vocabulary is all the words used by a particular person or all the words
which exist in a particular language or subject.” Akka hiika armaan olii irraa
hubachuun danda’amutti, hiikni jechaa, jechoota afaan keessatti yookiin nama
keessatti argaman ta’ee, kan dubbiifi barreeffamaaf dhimma itti baanu ta’uu
nuhubachiisa. Maalummaa hiika jechaa ilaalchisuun galmeen jechootaa American
Heritage Dictionery jedhamu haala armaan gadiin hiika, “Vocabulary is the sum of
words used by, understood by, or at the command of a particular person or group”
jedha. Haaluma walfakkaatuun (Neuman & Dwyer, 2009,) hiika jechaa haala
kanaan hiiku,“The words we must know to communicate effectively: words in
speaking (expressive vocabulary) and words in listening (receptive vocabulary)”

Akka hiikaawwan armaan olii irraa hubachuun danda’amutti, hiikni jechaa jechoota
afaan keessatti yookiin nama keessatti argaman ta’ee, kan dubbiifi barreeffamaaf
dhimma itti baanu ta’uu nu hubachiisa.

2.2. Gosoota hiika jechootaa

Jechoonni gosoota adda addaa qabu. Gosoota hiika jechootaa kana ilaalchisuun
Palmer (1981) akka ibsutti, jechoonni hiika faallaa, hiika walkeessoo, hiik-heddee,
hiika masoofi kan kana fakkaatan jedhamuun qoodamu.

6
2.2.1. Faallaa (Antonymy)
Faallaan walitti dhufeenya jechoota walmorkatan lama gidduu jirudha. Walitti
dhufeenya jechoota hiika faallaa waliif ta’anii karaa sadiin ilaaluun nidanda’ama.
Addunyaa (2014), Alamuu (1996), Atkinsfi kanneen biroo (1996).

2.2.1.1. Faallaa Guutuu

Faallaan guutuu jechoota wantoota duuchaan faallaa walii ta’an agarsiisa. As
keessatti inni tokko hinjiru taanaan inni biroo nijira jechuudha. Karaa biraan,
faallaan guutuu hariiroon giddu-galeessaa kan keessatti hinmul’annedha.
Fakkeenyaaf: samii → dachee

dhiira →dhalaa
jiraa →du’aa

Akkuma Fakkeenya armaan olii kanarraa hubachuun danda’amu, jechoonni

cimdiin dhiyaatan kunneen faallaa guutuu/qaraati. Akka aadaafi muuxannoo
Oromootti “dhiira‟ miti taanaan “dhalaa‟ ta’uun isaa beekamaadha. Kun immoo
yaadolee lameen gidduu hariiroon giddu-galeessaa jiraachuu dhabuu isaa salphaatti
hubachuun nidanda’ama.

2.2.1.2. Faallaa Sadarkeessaa

Gosti faallaa kun immoo jechoota sadarkaa itti dabaluun kan ibsamudha.
Hariiroon giddu-galeessaa kan keessatti mul’atudha. Jechoota waan tokko waliin
madaaluuf tajaajilan dhiyeessuun kanatu gabaabaa, kun immoo giddu-galeessa,
kanatu dheeraafi wkf jechuun adda addummaa jiru agarsiisuu irratti kan
xiyyeeffatudha. Faallaan sadarkeessuu garee jechoota afaan Oromoo keessa ibsa
maqaa (Adjectives) waliin dorgomsiisuu irratti mulata. Fakkeenyaaf Ibsa Maqaa

Xiqqaa-------guddaa

Bal’aa--------dhiphaa

Furdaa-------qal’aa

Dheeraa------gabaabaa

7
Akkuma fakkeenya armaan olii irraa hubachuun danda’amutti, jechoonni
cimdiin dhiyaatan “kamtu kamirra‟ jechuun kanneen ilaalamanidha. Kan tokko
waliin ilaalamee dheeraa ta’e kan biroo waliin yemmuu ilaalamuu immoo
gabaabaa ta’uu danda’a waan ta’eef gosti faallaa kun faallaa sadarkeessaa
jedhama.

2.2.1.3. Faallaa Waliinlaa/Garlamee/

Faallan kun immoo wantoota walii ilaaluun garaagarummaa isaan gidduu jiru
addaan baasuu irratti xiyyeeffata. As keessatti inni tokko jiraachuun kan biroo
akka jiraatuuf sababa ta’a. Fakkeenyaaf:

Barsiisaa -barataa

Bituu-gurguruu

Haadha-abbaa

Akkuma fakkeenya armaan olii irraa hubachuun danda’amutti, “barsiisaan‟

faallaa “barataa‟ti. Kun immoo barsiisaan kan waliin ilaallamuu qabu barataa
waliin ta’uufi barsiisaan barataa malee, barataaniis barsiisaa malee jiraachuu
akka hin dandeenye agarsiisa.

2.2.2. Hiika Walkeessoo (hyponymy)

Jechoonni hiika qabaniin walkeessa ta’uu danda’u. Hiikni jechootaa hiika jecha
haadhoo tokkoo keessatti hammatamanii argaman miseensa yookiin hiika
walkeessoo jedhamu. Atkinsfi kanneen biroo(1996), Saeed(1997), Yule(2006).
Haaluma walfakkaatuun Gairns& Redman(1986), “Hiikni walkeessoo hariiroo
jechi tokko jechoota baay’ee ofkeessatti hammatee argamudha” jedhu, kana
jechuun, hiikni unkaa tokko yoo hiika unkaa biroo keessatti kan argamu ta’e
hariiroon jechoota kanneen gidduu jiru hiika walkeessoo jedhamu. Jechi tokko
jecha isa keessatti argamu faana garee tokko ta’uu nidanda’a. Tooftaan kun seera
ittiin jechoota afheddee hiika jechoota barsiisuuf ooludha.

2.2.3. Hiik-heddee ( Polysemy)

Walitti dhufeenya hiika jechootaa keessatti, jechi hiika tokkoo olqabu hiik-
heddee jedhama. Kun immoo afaan keessatti unki xinqooqaa tokko dhaamsa
tokkoo ol bakka bu’uu akka danda’u ibsa. Addunyaa (2014:113). Fakkeenyaaf jechi

8
“dhahe‟ jedhu unkaa tokko qabaatuyyuu hiika garaagaraa qaba. Hiikaawwan adda
addaa jechi kun qabus hima keessatti jecha waliin hiriirsuun hubachuun
nidanda’ama. Mee fakkeenya armaan gadii keessatti jecha “dhahe‟ jedhu haa
ilaallu.

Dhahe

1. Mucaan sireerraa lafa dhahe. = Kufe

2. Hundumaan ulee lafaan dhahe. = Rukute

3. Namichi sooyyamaan gaagura dhahe. =Tolche

4. Galataan kaleessa garbuu dhahe. = Ayiide/ololche

5. Adamsichi bineensa faana dhahe. = Hordofe, duukaa bu’e

6. Hagabuu mana bahee xanneen isa dhahe. = Qoonqa’e

7. Qalbeessaan bullukkoo dhundhumaan dhahe. = Safare

Akka fakkeenya kana irraa hubachuun danda’amutti, himoonni armaan olitti

tarreeffaman hundi isaaniyyuu hiika adda addaa qabu. Adda addummaan hiika
himoota kanneeniis jechi “dhahe‟ jedhu qophaa isaa dhaabbachuun osoo hintaane
jechoota adda addaa waliin hiriiruun dhiyaachuu isaa irraa kan uumamedha.
Haalli kun immoo jechoonni kallattii adda addaatiin hiika garaagaraa qabaachuu
akka danda’an agarsiisa.

2.2.4. Xiggoo /(Meronym)

Walitti dhufeenya qaamoleen xixiqqaa qaamolee gurguddaa waliin qaban agarsiisa.
Kana jechuun, qaamni xiqqaan tokko qaama guddaa tokko waliin hidhata qaba
jechuudha. Walitti dhufeenyiifi shoorri qaamolee xixiqqaan ijaarsa qaamolee
gurguddaa keessatti qaban bifa garaagaraatiin dhiyaachuu danda’u. Isaanis:

(1). Kanneen barbaachisoo ta’an (necessity),

(2) Kanneen qaama sanarraa adda bahuu hindandeenye (integerality),

(3). Kanneen qaama irraa adda ba’uu danda’an (descertiness)fi

9
(4). kakaasa (Motivation) ta’uu danda’u. Ijaarsa kana keessatti kakaasni
xiggoowwan uumamani barbaachisummaa, caasaa, bakkaafi yeroon ta’uu kan
danda’uudha.

2.2.5. Moggoo (Homonym)

Moggoon walitti dhufeenya hiika jechootaa keessatti jechoota barreeffamaafi
sagaleessuun walfakkaatanii hiika isaaniin gargaar ta’anidha. Moggoon karaa
lamaan uumama. Isaanis: (a) Karaa barreeffamaa (homography)fi

(b) Karaa sagaleessuu (homophone)dha.

2.2.5.1. Moggoo Barreeffamaa (Homography):

Afaan keessatti jechoonni qubee walfakkaatuun barreeffamanii haala garaagaraan
kan sagaleeffamaniifi hiikaan yoo gargar ta’an moggoo barreeffamaa jedhamu.
Fakkeenyaaf: 1) dhugaa (a) haqa /mirkana

(b) fudhadhaa /unaa

(c) nama waadhuguu

2) seenaa (a) ol-lixaa

(b) duubee waa’ee namaa / biyyaa

Akkuma fakkeenya 1ffaa kanarraa agarru, jechoonni (a-c) jechaa “dhugaa‟ jedhuuf
kan kennaman yemmuu ta’an jechoonni kunniin hiikaafi sagaleessuu isaanii
garaagara haata’an malee haalli isaan ittiin barreeffaman tokkodha.

2.2.5.2. Moggoo Sagaleessuu (Homophone)

Gosti moggoo kana immoo yemmuu jechoonni haala barreeffamaafi hiikaan
gargar ta’anii haala sagaleessuu isaanii walfakkaatan kan uumamudha. Moggoo
haala kana bu’uureffachuun uumamu Afaan Oromoo keessa hinqabnu.

Walumaagalatti, hariiroo jechoonni walii isaanii waliin qaban yemmuu barsiifnu

haxaawwan kana bu’uura godhachuun barattootaaf dhiyeessuun adda addummaa
hiika jechaa hubachiisuun barbaachisaadha.

10
 2.2.6. Galumsa
Jechoonni yeroo baay’ee kan barsiifaman akkaataa galumsa barreeffama yookiin
dubbii keessattidha. Kunis akka barattoonni jecha sana muuxannoo yookiin
beekumsa duraan qaban waliin walbira qabanii ilaaluun hubatan isaan taasisa.
Yaada kana hayyoonni Atkinsfi kanneen biroo (1996) akka armaan gadii kanaan
deeggaru. “It is believed to be valuable to present and practice a new vocabulary
item in a clear oral and written context. This helps the students to relate the new item
to his/her prior knowledge in a memorable ways and thus helps to make its meaning
clear”. Jechoota haala galumsaan barsiisuu keessatti barsiisonni caasaa walxaxaafi
jecha haaraa dhabamsiisuu qabu. Sababni isaas jechoonni bakka galmaarratti
hundaa’uun hiika adda addaa kennuu waan danda’aniifi hiikni jecha tokko dhaabbitti
kana jedhanii murteessuun waan hindanda’amneef. Akka hayyoonni barnoota
afaanii ibsanitti tooftaan hiika jechootaa, galumsaa bu’uura godhachuun
barsiisuun daran bu’a qabeessa akka ta’edha. Sababni isaas barattoonni hiika
jechootaa haaraa kanaan dura arganii hinbeekne tokko ofii isaaniitiin akka
galumsa dubbisaa irraa tilmaamuun baratan isaan gargaara. Akkasumas, jechi tokko
galumsa adda addaa keessatti hiika garaa garaa qabaachuu akka danda’an tooftaa
hubachiisuudha.

2.3. Hiika jechoota Masoo /Synonym/

Jechoonni lama yookiin lamaa ol hiika walfakkaatu qabu taanaan jechoota masoo
jedhamu. Haata’u malee, jechoonni masoo waliif ta’an kun hima keessatti bakka
walii bu’uu kan danda’an yeroo hunda ta’uu dhiisuu danda’a. Kana jechuun,
jechoonni masoo ta’an akkaataa itti fayyadama keenyaa irratti garaagara ta’uu
danda’a. (Yule,2006). Jechoonni masoo jechoota haala adda addaatiin barreeffamanii
walitti dhufeenya hiikaa cimaa qabaniidha (Wallace,1981). Akka yaada oggeeyyii
armaan oliirraa hubachuun danda’amutti jechoonni masoo jechoota uunkaadhaan
osoo hintaane, hiikaan walfakkaataniidha.

Hayyoonni garaagaraa hiika jechoota masoof kallattii adda addaatiin hiika

kennaniiru. Isaan keessaa Addunyaa (2014) hiika masoo” moggoo” jechuun
hiikeera. Kunis aadaa Oromootiin wal qabsiisuun moggoon kan maqaan
walfakkaatu agarsiisudha. Haaluma kanaan, jechoonni hiika walfakkaatu qaban
waliif moggoo akka ta’an kan hubatamu. Moggoon kun kan hiikaa yoo ta’u,

11
moggummaan kunis walitti dhiyaata malee guutummaatti tokko ta’uu hindanda’u.
Yaada kanarraa kan hubannu hiikni masoo jechoota hiika walfakkaatu qabaniidha.
Jechoonni qabiyyee adda adda keessatti hiika yoo xiqqaate waliin qoodachuu qabu.
Xinqooqni baay’een kan amanu afaan hiikni masoo jecha yookaan gaalee
qabiyyee jiru yoo ta’u, garuu, masoon guutuun akka hinjirre yaada armaan olii irraa
hubachuun nidanda’ama. Stanojeric (2009:193-200) hiika masoo yoo ibsu,

A synonym is a word or phrase that means exactly or nearly the same

another word or phrase in the same language. Word that are synonym
are said to be synonyms, and the state of being a synonym is
called synonymy. The word comes Ancient Greek syn (‘with’) and
onoma (name).jedha.

Yaada hayyuu kanarrraa kan hubannu, hiika jechoota masoo jechuun jecha
yookaan gaalee afaan tokko keessatti hiika walfakkaatu yookaan walitti dhiyeenya
qabaniidha. Jechi hiika masoo (synonym) jedhu jecha Girikii durii “syn” (with)fi
“Onoma” (name) jedhu irraa dhufe. Kunis, maqaa waliin hiika qaban jechuun hima
tokko keessatti walii galanii dhaamsa dabarsuu danda’uu isaaniiti. Fakkeenyaaf,
waa’ee yeroo dheeraafi yeroo bal’aa yoo haasofnu jechi dheeraafi bal’aa haala
gaalumsaatiin waliif hiika ta’u. Hiikni masoo garee jechootaa kan akka maqaa, ibsa
maqaa, ibsa xumuraa, xumuraafi durduubee ta’uu danda’a. Akka yaada Saeed
(2003:64) irratti ibsutti hiikni masoo,

Synonyms are different phonological words which have the same

or very similar meanings.The synonyms often have different
distributions \along anumber of parameters. They may belonged to
different dialects and then become synonyms for speakers familiar
with both dialects. jedha.

Yaada armaan olii kanarraa kan hubannu, hiikni masoo jechoota hiika walitti
dhiyaatu qabaniidha. Kunis, hiikni jechoota masoo looga adda addaa qabaachuu isaa
agarsiisa.

2.4. Faayidaa Hiika Masoo

Afaanitti fayyadamuufi faayidaa hiika jechoota masoo kallattii garaagaraan akka

adda bahanii hin’ilaalamneefi walirraa addaan bahan miti. Kunis, hiikni jechoota

12
masoo faayidaa adda addaa hawaasa keessatti qabaachuu kan agarsiisudha
(Crystal,1997).

Krausfi Chiu (1993) ga’ee hiikni jechoota masoo hawaasa keessatti qabu haala
gaariin ibsu. Kanas, afaan handhuura yaa’a aadaafi karaa ittiin waan sammuu namaa
keessa jiru barruudha. Walitti dhufeenya namootaa keessatti haasaa waljijjiiruun
hawaasummaa kan itti raawwatudha. Mehal(2003) akka ibsutti, daandiin hawaasni
jechaan amansiisuuf, ofibsu odeeffannoo mataasaaf kennu, dhaggeeffattootaaf haala
keessa jiru calaqqisiisu bu’aa walii galteeti. Holmes (1992) akka ibsetti, hiikni
jechoota masoo walitti dhufeenya hawaasummaa keessatti faayidaa heddu qaba
jedha. Akka hawaasichi yaada ofii ibsatuun dhaggeettiifi dandeettii qaban
calaqqisiisuuf nigargaara jedha.

Finch (2003) faayidaa hiika masoo bakka lamatti qooduun lafa kaa’eera. Tokko
faayidaa gooree kan namni dhimma adda bahe tokkoof fayyadamu yeroo ta’u, inni
lammaffaa ammoo, faayidaa gooroo kan jedhamu kunis, faayidaa hiika
jechootni masoo hawaasaaf kallattii adda addaatiin kennudha. Itti fayyadamni hiika
jechoota masoo yaada adda addaa walqabsiisuuf fayyada. Afaanitti fayyadamuuf
yoo xiqqaate faayidaa hiika jechoota masoo beekuu qabna. Yeroo hunda itti
fayyadama hiika jechoota masoo ergaan dubbataan darbu dhaggeeffataa biratti
hiikni isaa hubatamuu qaba. Kana ta’uu baannaan itti fayyadamni afaanii gatii
dhabeessa ta’a. Yoomessi bu’uura fayyadama hiika jechoota masoo haasawa fuulaafi
fuulaan gaggeeffamudha. Fayyadamni hiika jechoota masoo yeroo baay’ee gocha
tokkoo ol ta’een kan itti adda bahan gosoota hirmaattotaa, yeroo, iddoofi gocha
raawwatamuunidha. Qo’annoon fayyadama hiika jechoota masoo saayinsii
beekumsa hawaasaati. Saayintistoonni beekumsa warra dubbataniifi
dhaggeeffatanii adda addaa qoratan.

Clark(1996) haala dhiyaannaa fayyadama hiikaa karaa lamaan akka ta’e ibsa.
Isaanis, dhiyaannaa bu’aafi dhiyaannaa gochaati. Dhiyaannaan bu’aa qorannoo
sagalee, jechaafi himaatti guddataa kan deemuudha. Hanqinni dhiyaannaa bu’aa
haala fayyadama hiika jechaa gara yaadaa dhiibuu isaati. Gama biraan,
dhiyaannaan gochaa kan burqe fedhiifi gocha hawaasaa irraati. Kunis, kan
xiyyeeffatu hawaasni afaaniin maal akka dubbatu irratti. Kanarraa ka’uun
dhiyaannaan gochaa itti fayyadama hiika jechaa keessatti irra caalaa

13
barbaachisaadha. Sababni isaa, dhiyaannaan kun fedhiifi gocha hawaasaa gadi
fageenyaan ibsuu waan danda’uufidha.

2.5. Haala Fayyadama Hiika jechoota masoo

Fayyadama hiika jechoota masoo yeroo jennu, haala dubbii hawaasaa afaan irratti
kan xiyyeeffatu ta’ee , akkaataa afaan itti dubbatamuufi Haalli fayyadama isaa
fayyadama afaaniitiin walfakkeenya kan qabudha. Kunis, namoonni yeroo hiika
jechoota masoo dhimma itti bahan afaaniitti fayyadamuu kan agarsiisuudha.
Fayyadama ilaalchisuun hayyoonni garagaraa hiika kennanii jiru. Akka (Cooper
1976) ibsutti, xiyyeeffannoon xinqooqaa adda addummaa afaan tokko yookaan looga
tokko keessatti haala dubbiin, seerlugaan yookaan jecha uumamu yookaan adda
addummaa hiika jechoota masoo giddutti uumamuudha. Kana malees,
xiyyeeffannoon xinqooqaa fayyadama hiika jechoota masoo keessatti
garaagarummaa garee murtaa’aa tokko keessatti jiru kan ilaalu yookaan haala
fayyadama hiika jechoota masoo irratti adda addummaa hundarratti mul’atu kan
ilaaluudha.

Addunyaa ammayyaa keessatti haala fayyadama hiika jechoota masoo irratti kan
xiyyeeffatuudha. Fayyadamni afaanii rakkoo fayyadama hiika jechoota masoon
walqabataniif furmaata barbaaduun yaaxxina bu’uuraa lafa kaayuudha. Keessattuu
rakkoo afaan barnootaa yoo ta’e, afaan tokkoffaa, afaan lammaffaa yookaan adeemsa
walqunnamtii keessatti afaan alaa baruu keessatti rakkoo fayyadama afaanii
irratti mul’ataniif furmaata kan kaayu xinqooqa hujoodha. Gama rakkoo
jijjiirama afaanii keessatti mul’ataniifis furmaata kan barbaadu xinqooqa hujoodha.
Kana malees, caasaa afaan tokkoo qaaccessuun yookaan qorannoofi qo’annoo
taasisuun furmaata kan kaayuudha.

Applied linguistic provides the theoretical and descriptive foundations

for the investigation and solution of language related problems,
especially those of language education ( first language, second
language and foreign teaching and learning) But also,the problems of
translation and interpretation , lexicography , forensic linguistics and
perhaps (Cooper,1976).

14
Fayyadamni afaanii fayyadama hiikaa ilaalchisee akka ibsutti xiinxalli fayyadama
afaanii afaan guddisuuf hubannaa kennuurratti gahee guddaa qaba. Gaheen
fayyadamni afaanii jireenya namaa keessatti taphatu xiinxaluu keessatti jiddu galli
isaa yaaxxina fayyadamaafi hojiirra oolmaa isaa kan qo’atuudha.

2.6. Wantoota Fayyadama Hiika jechoota Masoo Murteessan

Jechoonni addunyaa kanarra jiran sababa adda addaatiin garaagarummaa akka qaban
beekamaadha. Garaagarummaan kun kan dhufuu danda’uuf, sababa garaagarummaa
seenaa, iddoo, siyaasaa, aadaafi kanaaf kan kana fakkatan irraa kan
uumameedha. Ashar (1994). Haaluma kanaan, akka ibsa kanarra hubannutti, haallan
fayyadama hiika jechoota masoo murteessan gurguddoon diinagdee, aadaa, amantii
moggaasa maqaafi kan kana fakkaataniidha.

2.6.1. Diinagdee

Afaaniifi diinagdeen wantoota addaan bahanii hin’ilaalamneedha. Namni yoo

diinagdetti dhimma bahu dirqamatti afaan isaatti dhimma baha. Afaan yeroo
fayyadamnu ammoo, jechoota afaanichaa itti fayyadamuun dirqamadha.
Jechoonni ammoo, yeroo fayyadaman hiika adda addaa akka qaban beekuun
barbaachisaadha. Kana keessaa tokko hiika jechoota masooti. Hiika masoo
jechoota qaban yeroo dhimma diinagdeetiif dhimma itti baanu hiika masoo
giddugala gadhachuun akka ta’e beekamaadha. Namoonni yommuu jechoota
afaan isaatti fayyadaman eenyummaa hawaasa sanaa ofkeessatti ni’ibsa jechuudha.
Diinagdeen biyya tokkoo gara biyyoota birootti yookaan ammoo, iddoo tokko irraa
gara iddoo biraatti deemuu jechoonni afaanichaas diinagdee faana waan deemuuf
afaan duraan ture sana keessatti waan makamuuf sababa diinagdee afaanichi
hanga tokko jechoota afaan biroo of keessatti qabata.

2.6.2. Aadaa

Wantoota haallan fayyadama hiika jechoota masoo murteessan keessaa aadaan isa
tokko ta’uun beekamaadha. Namoonni aadaafi dandeettii garagaraa qaban yeroo
jechoota hiika masoo aadaan wal qabatan fayyadaman haala duudhaa, safuu,
sadarkaafi hawaasummaa aadaa afaan sanaa eeguudhaan. Wallace (1984). ”People
from different cultural or linguistic background think differently and it even make
fairly good social scientific sense” jedha. Fayyadamaafi caasaa afaan namoota

15
bara duriifi kan bara qaroominaa yoo walbira qabnee ilaalle garaagarummaa
guddaa kan qabaniidha. Kunis, haaluma qaroominni dhufuun afaaniifi jechoonni
afaanichaas fayyadamni isaanii kan walcaaluudha ( Levy-brljia, Lucien 1965).
Haalli jiruufi jireenya ilma namaa aadaafi duudhaa isaarratti hundaa’a jechuudha.
Kunis, namoonni yeroo hiika jechoota masoo aadaa fayyadama keessatti
waliigalteef dhimma itti bahan akkaataa aadaa hawaasa keessatti itti tajaajilu
faanaa bu’uudhaani. Kanarraa kan hubannu, akkuma aadaan hawaasa tokkoo
jijjiramaa deemuun haalli fayyadama hiika jecha masoo walfaanaa jijjiramaa
deema jechuudha.

2.6.3. Moggaasa Maqaa

Maalummaa moggaasa maqaa ilaalchisee Mohome (1972) akka ibsetti,

moggaasa maqaa jechuun jechoota yookaan gaaleetti fayyadamuun duudhaa,
aadaafi eenyummaa hawaasa tokkoo karaa ibsuun maqaa namaa, maqaa bineensotaa,
maqaa biqilootaa, maqaa dhaabbileefi kanaaf kan kana fakkaataniif kennamudha.
Kanaaf, moggaasni maqaa haalota fayyadama hiika masoo murteessan keessaa isa
tokkodha. Sababni isaa namoonni yeroo moggaasa adda addaa kennan maqaa
walfakkaatu kennuu dandaa’u, kun ammoo, gara hiika masoo yookaan hiika
walfakkii jechootaa kan jedhu wajjiin kan walqabatuudha. Kanaaf ammoo,
moggaasni jechoota adda addaa wantoota fayyadama hiika masoo murteessan
ta’uun karaa kan bananiidha.

Yaaduma moggaasa maqaa kana dabalataan Hallowell (1995) yoo ibsu, maqaan
mallattoo ibsituu aadaa yookaan qabiyyee waan tokkooti akkasumas, maqaan
muuxannoo dhuunfaa ta’ee, kan waa’ee aadaa hawaasaa ibsu meeshaa jalqabaa
kaasee ilmi namaa waan tokko ittiin mallatteessee yookaan bakka buusee itti
gargaaramu jechuun ibsa. Moggaasni bakka bu’aa yaadrimee sammuu namaa keessa
jiruuti. Kunis, kan barreessuu, yaaduu, dubbachuufi waliigaltee keessatti fayyadamuu
dandeenyudha. Moggaasni jecha tokkoofi isaa oliin uumamuu danda’a. Haata’u
malee dirqama jecha qofarraa hin uumamu. Kanaaf, mallattooleen moggaasa ta’uu
danda’u (Schmitz,2006).

16
 2.6.4. Amantii

Amantiin haalota fayyadama hiika jechoota masoo murteessan keessaa isa

tokkodha. Namoonni duukaa bu’uudhaan haalli jechoota masoo yeroo itti
fayyadaman gama amaantiitti harkisan nijira. Kun ammoo, jechoonni hiika
masoo sun nama hunda biratti qixa walfakkaatuun hojiirra akka hin oolle kan
taasisuudha. Kanaaf, namoonni tokko tokko jechoota hiika masoo yoo itti
fayyadaman gama amantii fiduun kan mul’atu waan ta’eef, amantiin wantoota
fayyadama hiika masoo murteessan keessaa isa tokkodha.

2.7. Yoomessa Fayyadama Hiika Jechoota Masoo

Akka Clark (1996) irratti ibsutti, yoomessi itti fayyadama hiika jechoota masoo
bakkaafi yeroo afaan tokko tajaajiludha.Yoomessi tajaajila hiika jechoota masoo
dubbiifi barreeffamaan adda baasee kaa’a. Afaan dubbii bilisa ta’uun hirmaattonni
afaanichaa fuulaa fuulatti walarganii kan itti tajaajilaman yommuu ta’u, kan
barreeffamaa ammoo, bifa barreeffamaan (kitaaba, barruulee xixiqqaafi
gaggabaabaan kan dhiyaataniidha).

Qorannoo sirna itti fayyadama hiika jechoota masoo keessatti gaaffileen hayyoota
xinqooqa hawaasaan dhiyaatu deebisuuf akka hojjatamuu qabu ibsa. Gaaffileen
kunis, eenyutu, maal, eenyutti dubbata? Yoom, eessatti maaliif, haala akkamii
keessatti dubbata? Jedhu kaasa (Wolff, 2000).

2. 2.8. Gosoota Hiika jechoota Masoo

2. 2.8.1. Hiika jechoota Masoo Loogaa

Ummanni afaan tokko dubbatu baay’inarraa Kan ka’e bakka garagaraatti bobba’uu
nidanda’a. Bakka bobba’ee jiru sanatti afaanuma tokko keessatti adeemsa yeroo
keessa looga garagaraa uumuu nidanda’a. Akka Tamasgeen (1990) barruu
waaltina Afaan Oromoo wiirtuu irratti ibsetti, loogni sadarkaa sagalee, sadarkaa
dhamjechaafi sadarkaa jechaatti mul’achuu nidanda’a. Fakkeenyaaf, sadarkaa
sagaleetti, akka qorannoo barruu armaan olitti eerameetti jecha “dhufe / ufe/” jedhu
fudhannee ilaaluun nidanda’ama. Jecha kana keessatti ragaan inni jalqabaa
loogaawwan baay’ee keessatti /dh/ yoo ta’u looga tokko tokko keessatti ammoo /’/
ta’ee argina. Sadarkaa jechaatti ammoo, jechi farda jedhu yeroo danoomu bakka

17
garagaraatti dhamjechoota hirkatoo garagaraa kanneen akka –oo, -een
maxxanfachuu danda’a. Kana jechuun, bakka tokko tokkootti faradoo, bakka
birootti ammo fardeen jedhamuu danda’a jechuudha.

Sadarkaa jechaattis adda addummaan loogaa kun mul’achuu danda’a. Kanaaf,

jechoota kana bakka tokkotti fayyadamuun rakkisaadha. Ragaalee ibsamaniif kan
kana fakkaatanirraa kan ka’e, loogni naannoo tokkotti dubbatamu bakka biraatti
haaraa nita’a. Yeroo afaanichi afaan barnootaa, afaan hojii, afaan sabqunnamtii
ta’utti loogaawwan sadarkaa garagaraatii dhufan hundatti fayyadamuun
waliigalteerratti dhiibbaa fida. Fakkeenyaaf “Tiisisni fayyaa namaaf badaadha”
himni jedhu kitaaba barnootaa keessatti barreeffamee argame bakkaa bakkatti hiika
garagaraa argachuu danda’a. Arsii keessatti jechi “badaa” jedhu hiikni isaa waan
gaarii hin taane yookaan hamaa yoo ta’u, dhiha Oromiyaatti garuu eeyyentaa
gaarii hiika jedhu qabaachuu danda’a. Kun egaa walhubatanii qajeeltootti hojii
gaggeessuuf kolfuu yookaan walitti bu’iinsa uuma. Rakkoo kana hiikuuf
ulaagaan jiru afaan sana waaltessuudha. Waaltessuun hojii salphaa miti.
Hundumtuu gara kan ofii isaatti harkifachuu danda’a. Sun ammoo,
garaagarummaa bal'isa malee tokkummaa hinfidu.

Kanaafuu, hayyichi Hudson (1980) kitaaba isaa “sociolinguistics” jedhamu keessatti

guddina afaanii keessatti hawaasni beekaa tarkaanfii rakkoo akkasii irratti yoo fudhate
akka sirraa’u ibsa. Kana jechuun, hawaasni tokko tarkaanfii ifatti mul’atu yoo
fudhate afaan waaltawa jechuudha. Haala kanaan, sabni tokko looga hojiif
danqaa dhabamsiisa. Kana jechuun, garee hawaasa sanaa keessaa loogni sun
nidhabama jechuu osoo hinta’in looga isaatiin garee isaa wajjiin waliigalaa isa
waaltinaa’een ammoo saba isaa waliin waliigala jechuudhaafi. Afaan tokko
waalta’uuf hayyoonni qooda guddaa qabu. Afaan tokko waaltessuuf hayyoonni
caasaa afaanichaa qoratanii ifaa ifatti beekuu qabu.

Ulaagaaleen hojii isaanii kana ittiin gamaaggaman lafa kaawwachuun ammoo,

dirqama isaaniiti. Afaan waalta’us ulaagicha keessa darbee sirraa’u qaba.
Ulaagaan inni tokko looga waaltinaa filuudha. Loogni filatamu ammoo,kan hunda
hammatu yookaan namoota hedduu biratti kan beekamu, caalaatti guddina kan
ariifachiisuufi caalaatti looga adda addaa kan walitti makate ta’uu qaba. Ulaagaan inni
lammaffaa, sirneessuudha. Looga filatame sana lafa qabsiisuuf, galmee jechootaa,

18
barruulee qormaataa qopheessuun ijaaruun barbaachisaadha. Loogni haala kanaan
filatame barreessuurratti itti tajaajilama.

Ulaagaan itti aanu harbaqeessuudha. Kun looga filatame sana hunda kanneen akka
mana barumsaa, mana murtii, barreeffamoota og-barruufi kan kana fakkaatan
keessatti akka tajaajilu gochuudha. Inni arfaffaan, fudhatama qabaachisuudha. Afaan
waalta’e Saba afaan sana dubbatuun fudhatamuu qaba. Afaan biyyi ittiin walii galu
taanaan akka meeshaa cimaatti nama walitti fida; tokkumma fida; humna tokko
taasisa. Inni shanaffaan, karooraan hirmannaa hayyootaa keessumattuu hayyoota
afaanii murteessaadha. Seera afaanichaa ifa baasanii barumsaafi hojii adda addaaf
tolchuudha. Kanuma ilaalchisee mataduree, ‟Diglossia” jedhu jalatti kitaabni ‟The
linguistics Encyclopedia” (1995) jedhamu ,‟---Sabni haalli afaan waalta’e isa feesisu
yeroo dhalatu---yeroo kana afaan karoorsuun jalqabama. Kunis, unkaa tokko
dhiisanii kan biroo filachuu fida,‟ jedha. Kanarraa kaanee haala keessa darbine
yoo ilaalle, Afaan Oromoo harka caaluun rakkina kana keessa darbeera.
Walumaagalatti, loogni adda addummaa sagalee, dhamjechaa akkasumas jecha
haasaarratti dubbattoota afaan tokkoo gidduutti mul’atuudha.

2.8.2. Hiika Jechoota Masoo Fayyadamaa

Namni fayyadama afaanii walfakkaatu hinqabu. Sababni isaa, fayyadamni hiika

jechoota masoo eenyummaa namaa waliin haalli fayyadama isaa kan
murtaa’uudha. Namni afaan tokko sababoota kanaan kan bitamu ta’uu isaa
beeku tokkos dhimmootaafi kaayyoowwan adda addaatiif loogota afaanichaa
garagaraa akka isaaf mijatutti jijjiiraa itti fayyadama. Hiika jechoota masoo
fayyadamuufis, haallii hawaasummaa inni keessa jiru caalatti ammoo, dhiyeenyiifi
fageenyi kaayoo isaa waliin qabu murteessummaa qaba (Metham, 1971).

Garaagarummaa fayyadama hiika jechoota masoo afaan garagaraa gidduutti qofa

osoo hintaane, afaan tokko keessattis nimul’ata. Kunis, garaagarummaa qooqaafi
akkaataa fayyadamaa niqabaata (Cooper,1976). Fayyadamni afaanii fayyadama hiika
jechoota masootiin walitti dhufeenyi yeroo taasifamu namni tokko yookiin
hawaasichi fayyadama keessaa isa kam akka filatu agarsiisa (Fishman, 1971).
Hiika jechoota Masoo fayyadamaa jechuun jecha tokkoof hiika adda addaa
fayyadamuu jechuudha. Kunis, hawaasni waliigaltee yookaan yeroo walqunnamtii
fayyadama keessatti jecha tokkoof maqaa adda addaatiin yeroo itti fayyadamnu

19
mul’ata. Haaluma kanaan, Oromoo Arsii Lixaa Aanaa Wondoo keessatti hiikni
masoo fayyadamaa bal’inaan kan mul’atudha. Kunis, hawaasni
walqunnamtiikeessatti jecha tokkof maqaa adda addaatiin waliigaluu waan
danda’aniif.

2.8.3. Hiika Jechoota Masoo dhokataa

Karaa hiikni jechaa kallattii yookiin masoo ittiin argamu keessaa isa tokko ta’ee
yaadrimeen tokko hiika irra keessaaf osoo hintaane hiika keessoo ykn dhokataa
mul’isuuf gargaarudha. Fakkeenya: Saree ---beeyladaa miila Afur qabdu

---- gadhee

----- kajeeltuu

----- kan waan kennaniif nyaattu,

------kan waan jedhaniin baattu. Walitti

dhufeenya jechootaa keessatti, jechoonni waliif masoo ta’an guutummaa guututti
walfakkaatu jechuun rakkisaadha Yule(1996). Yaaduma kanaan kan walfakkaatu
Mc Carthy(1988) “Jechoonni hiika isaaniitiin yeroo baay’ee walfakkaataniyyuu
garaagarummaa qabaachuu waan danda’aniif barattoonni gadifageenyaan akka
xiinxalan barsiisuun barbaachisaadha” jedha.

2.8.4. Hiika jechoota Masoo Aadaa

Akkuma Oromoota Godinoota biroo Ummanni Oromoo Arsii Lixaas aadaa, duudhaa,
safuu, seenaafi kan kana fakkaatan ummata eeggatuudha. Kunis, yeroo jechoota
wal fakkaatan waliigalteef jecha itti fayyadaman safuufi aadaa hawaasichaa
ni’eega. Oromoon Arsii Lixaa Aanaa Wondoo aadaa isaa nijaalata, nikabajas.
Waliigaltee keessatti jechoota masoo aadaan walqabatan yeroo safuu hawaasichaa
faana bu’uudhaan ittiin gargaarama. Ummanni Oromoo Arsii Lixaa aadaa hedduu
kan qabu yoo ta’u, aadaa kanas yeroo waliigaltee keessatti fayyadamu akkaataa
safuu hawaasa isaa eeguun kan raawwatudha.

2.9. Sakatta’a Barruu Firoomanii

Barruulee mata duree qorannoo dalagamuu barbaadameen walfakkaatu yookiin walitti

dhiyaatu sakatta’uun hanqinaalee mul’atan sirreessaa deemuuf nama gargaara.

20
Qorataan qorannoo kanaas qorannoowwan kanaan dura mata duree isaatiin walitti
dhiyaatu irratti hojjatame sakkatta’uun qorannoo isaa cimsachuuf fayyadameera.
Innis, qorannoo mata-dureen ‘Xiinxala Maqaalee Masoo Godina Arsii Aanaa Gadab
Hasaasaa’ jedhuun Seeyfaddiin Amaaniitiin qophaa’ee Yuunivarsiitii Haramaayaatiif
dhiyaate ilaalameera. Xiyyeeffannoon qorannoo isaas, sababoota moggasa maqaalee
masooti. Mata dureedhaan walitti dhiyeenya haaqabaatan malee, mata duree
‘Qaaccessa jechoota hiika masoo qabanii’ kanaan tokko akka hintaane hubatameera.

Dabalataanis, qorannoon mata duree ‘Xiinxala Dhiyaannaafi Tooftaawwan Hiika

Jechootaa Barsiisuu Barnoota Afaan Oromoo Kutaa Kurnaffaa’ jedhuun Sisaay
Margaatiin dalagamee Yuunivarsiitii Finfinneetiif dhiyaate argachuun walbira qabuun
ilaalameera. Qorannoon Sisaay Margaatiin dhiyaate kun tooftaawwan afaan keessatti
hiikni jechootaa ittiin barsiifamu irratti kan xiyyeeffatu yoo ta’u, kan qoraticha kanaan
dalagame immoo jechoota hiika masoo qaban qaaccessuun dhiyeessuu irratti kan
xiyyeeffatudha. Qorannooleen sadan kunniin hiika jechootaa tuquun wal haafakkaatan
malee xiyyeeffannoon isaanii garaagara.

21
BOQONNAA SADII: MALA QORANNOO

3.1. Mala Qorannoo

Qorannoon kun qaaccessa hiika jechoota masoo irratti kan xiyyeeffatu yoo ta’u,
ragaawwan madda adda addaa irraa argaman qaaccessuuf mala qorannoo
akkamtaatti gargaaramera. Qorannoon akkamtaa qaaccesaa hiika jechoota masootiif
mijataadha. Saxaxa qorannoo ilaalchisee Adunyaan (2011:63) yommuu ibsu:
“Saxaxni qorannoo waliigala qorannichaa too’ata. Qaama qorannoo sana keessatti
argamu akkamitti akka dalagame illee nitoo’ata. Qorannichi maal akka fakkaatu
addaan baasa.” Jedha.

3.2. Iddattoofi Mala Iddatteessuu

Qorataan qorannoo kanaa gosoota eddattoo lamaan jiran keessaa eddattoo miti-carraa
fayyadamuun eddattoo filateera. Panneerselvam (2004:36) yoo ibsu: “Non probability
sampling is a sampling in which the sampling units are on the advice or expertise or
by the influention of the researcher himself ” jedha. Yaada kanarraa kan hubannu
iddatteessuun miti-carraa mala iddatteessuu kan odeefkennitoonni namoota
beekaniin yookiin immoo qorataan filataman ta’uu isaati. Qorataan kunis
namoota hiika jechoota masoo irratti hubannoo qaban irraa eddattoo isaa
funaannachuun kan gargaaramu ta’a. Qorataan kun namoota mata duree qorannoo
kanarratti hubannoo gadifagoo qaban gandoota Aanaa Wondoo kudha-tokko(11)
keessaa gandoota afur (4) filachuun namoota digdamii saddeet (28) irraa odeeffannoo
funaannachuun qorannoosaa gaggeesseera. Gosa iddattoo keessaas qorataan
qorannoo kanaa mala akkayyootti (purposive sampling) fayyadamuun eddattoosaa
filateera. Sababni isaas malli kun qorataan tokko beekumsa dhimmicha irratti
qabu irraa ka’uun kan odeefkennitoota murteessu waan ta’eefi.

Mala kana toorri interneetii yoo ibsu: “Purposive sampling is popular in

qualitative research extreme or deviant case interesting maximum variation
homogenious typical use.” jechuun kaa’a. Kana jechuun malli kaayyeeffataan
qorannoo akkamtaa keessatti beekamaafi namoota dhimmichaaf barbaachisan
qorataan kan filatu ta’uu isaati. Qorataan qorannoo kanaas namoota qorannoo

22
sanaaf odeeffannoo naaf kennu jedhee yaadu filachuun odeeffannoo isaa kan
funaannateera.

3.3. Madda Ragaalee

Haala qabatama qorannoo kanaatiin irra caalatti kan barbaachisu madda ragaa
tokkoffaa yommuu ta’u, maddi ragaa lammaffaatis itti fayyadamameera. Maddi
ragaa qorannoo kanaa hawaasa Oromoo Aanaa Wondoo kan waa’ee hiika jechoota
masoo irratti beekumsa qabaniidha. Sababa kanaan galma gahiinsa qorannoo kanaatiif
akka madda ragaa tokkoffaatti manguddootni Aanichaafi namoonni waajjira
aadaafi turiizimii Aanaa Wondoo keessa hojjatan nihirmaataniiru. Dabalataanis,
barreeffamoonni waajjira Aadaafi Turiizimii Aanaa Wondoo keessatti waa’ee
fayyadama jechootaa ilaalchisuun barreeffaman, kitaabileefi qorannoowwan mata
duree kanaan walfakkaataniifi walitti dhiyeenya qaban akka madda raga sadarkaa
lammaffaatti sakatta’amanii jiru.

3.4. Meeshaalee Funaansa Ragaalee

Qorannoo tokko gaggeessuuf wantoota ragaalee ittiin sassaaban barbaachisa.

Haaluma
kanaan, odeeffannoon qorannoo kanaa mala akkamtaa hojjiirra oolchuun adeemsif
ara Malleen kunis, odeeffnnoo kennitootarraa odeeffannoo barbaadaman argachuuf
nigargaaru
jedhamanii filataman. Malleen kana keessatti odeeffannoon afgaaffii, marii gareefi
sakatta’a barruu qorannoo kanaaf hojiirra oolanii jiru.

3.4.1. Afgaaffii

Meeshaan qorannoo kun mala odeeffannoo kennitootaafi qorataan kallattiin wal-

arganii yaada waljijjiiran waan ta’eef dandeettii dubbisuufi barreessuu odeeffannoo
kennitootaa kan gaafatu miti. Qorannoo kana keessatti wanta tooftaa kana
filatamaa taasisu keessaa kun isa tokkodha. Karaa biraatiin, af-gaaffii
fayyadamuun odeefkennaan wanta beeku, waan kanaan dura raawwateefi waan
hawaasa keessatti hubate akka ibsuuf karaa bana. Qorataan qorannoo kanaas gaaffilee
banaatti gargaaramuun odeeffannoosaa sassaabateera.

23
 3.4.2. Marii Garee

Qorannoo kana keessatti mariin garee kan barbaachiseef yommuu gaaffiin

afaaniin adeemsifamu garaagarummaa yaadaa mul’atuuf yaada furmaataa
argachuuf ta’a. Yommuu tokko gaaffii gaafatame dagate, inni tokko yaadachuun
dhumarrattis gareen mari’achuun yaada dhugaa tokkorra nama geessisuu danda’a.
Kanaaf, qoratichis yaada mariif ta’u dhiyeessuudhaan akka isaan yaada irratti
wal jijjiiran taasisuun odeeffannoo isaanii gara tokkotti fiduun gama kanaanis
odeeffannoo funaannateera.

3.5. Mala Ragaan Ittiin Qaacceffamu

Malli ragaan ittiin qaacceeffamu tooftaa madda ragaan irraa funaanamuuf hiikni itti
kennamuudha. Qorannoo akkamtaa keessatti odeeffannoon argamu lakkoofsaan osoo
hin ta’in jechootaan ibsama. Kanaaf, ragaaleen qorannoo kana keessatti af-gaaffiifi
marii garee irraa argame mala qaaccessaa akkamtaa fayyadamuun jechootaan ibsi itti
kennameera. Malli qaaccessa qorannoo kanaatis, akka itti aanutti dhihaateera.
Kunis, jalqaba odeeffannoon madda ragaarraa walitti qabame haala walfakkaatuufi
walitti dhiyeenya qabuun qindaa’eera. Itti aansuun qaaccessi waliigalaa taasifamuun
hiikni ragaalee kennameera.

24
BOQONNAA AFUR: QAACCESSA RAGAALEE

Seensa

Boqonnaa kana keessatti qaaccessa ragaalee maddaawwan garagaraa irraa

argamaniitu dhiyaateera. Ragaaleen karaa afgaaffiifi marii gareetiin walitti qabaman
qabiyyee bu’uura qorannichaatiin xiinxalamanii dhiyaatanii jiru. Ragaaleen
walitti qabaman kunis, haala walfakkeenya isaaniitiin bakka tokkotti kan
qaacceffamanidha. Kunis, ragaan afgaaffiifi marii garee irraa argame bifa
walitti dhiyeenya hiika isaaniitiin fanaanamuun ibsi itti kennamuu kan agarsiisuudha.

4.1. Qaaccessa Jechoota Hiika Masoo qabanii

Jechoonni hiika masoo qaban akkaataa hawaasicha itti fayyadamu sanaa irratti
hundaa’uun haala gara garaan ibsamuu danda’a. Qorannoo kana keessattis haala
hawaasni Oromoo Arsii Godina Arsii Lixaa Aanaa Wondoo itti tajaajilamuun hiikni
itti kennamuun qaacceffamee dhiyaateera. Isaanis, tokko tokkoon akkaataa armaan
gadiitiin ilaaluun nidanda’ama.

(1). Qaaquu / Dubbachuu / Haasawuu

Jechoonni armaan olitti maqaan isaanii tuqaman jechoota hiika walfakkaataa bakka
bu’uun tajaajilan yoo ta’an, kanneen jalqabaa lamaan kanneen hawaasa Oromoo Arsii
Aanaa Wondootiin irra caalatti tajaajila irra oolanidha. Isaan lamman sunis, qaaquufi
dubbachuu yoo ta’an, akka hawaasa aanaa kanaatti qaaquun irra caalatti dhimma itti
bahama. Dubbachuunis hawaasicha biratti kan itti fayyadamamu yoo ta’u, hiikni
jechoota kanneenii walfakkaataadha. Haasawuu inni jedhus hiikaan qaaquufi
dubbachuun walfakkaataa ta’us, akka hawaasa aanaa kanaatti namoota barataniin irra-
jirreessaan kan itti tajaajilamuudha. Isaannan kanas himoota armaan gadii keessatti
ilaaluun ni danda’ama.

A). Waan nama jibbisiisaa qaaquun hinbarbaadamu.

B). Waan nama jibbisiisaa dubbachuun hinbarbaadamu.

C). Waan nama jibbisiisaa haasawuun hinbarbaadamu.

25
Himoota kanneen irraa hubachuun kan danda’amu, jechoonni qaaquu, dubbachuufi
haasawuu jedhan bakka walii bu’uun dhaamsa walfakkaataa dabarsuu isaaniiti.
Kanaafuu, jechoota kanaan jechoota hiika masoo / walfakkaataa waliif qaban jechuu
nidandeenya.

(2). Siggaa / qorra / diilalla / dhaamocha

Jechoonni armaan olitti tarreeffaman hunduu qabbanaa’uu qilleensaa yookiin wanta

tokkoo agarsiisuuf kan tajaajilan yoo ta’an, siggaafi qorra kan jedhan akka Oromoota
Arsii Aanaa Wondoo biratti kanneen haalaan hojiirra oolaniidha. Diilalla inni jedhus
qorra kan bakka bu’u yoo ta’u, dubbattoota naannoo kanaatiin irra caalatti kan hin
beekamneefi kanneen barnoota ammayyaa qabaniin itti nifayyadamama. Hima keessa
galuun yeroo ibsamanis akkaataa armaan gadii kana ta’u.

A). Har’a ganama subiin bahee natti siggate.

B). Har’a ganama subiin bahee natti qorre.

C). Har’a ganama subiin bahee natti diilalla’e.

D). Har’a ganama subiin bahee natti dhaamote.

Himoota A-D keessatti jechoonni gurraacheffamanii barreeffaman kunneen bakka wal

bu’uun hima Afaan Oromoo sirrii ta’e nuuf kennanii jiru. Dubbii hawaasa iddoo gara
garaa jiraatuu keessatti kan hojiirra oolan ta’anis hiikaan waanuma tokko ibsuuf kan
dhufaniidha. Kanaaf jechoonni kun hiika masoo waliif qabu jechuudha. Jechoota hiika
masoo waliif ta’an kanneen keessaa siggaafi qorra kan jedhaman hawaasa Oromoo
Aanaa Wondoo keessatti walduraa duubaan kanneen baay’inaan hojiirra oolaniidha.
Diilallaafi dhaamocha isaan jedhan hiika walfakkaataa qabaatanis jiraattota aanichaan
irra caalatti kan hin dubbatamneefi kanneen barnoota ammayyaa qabaniin yeroo itti
fayyadamamu nimul’ata.

3). Uf argaa / iftee / daawwitii / of ilaallee

Jechoonni kunneen jechoota bakka walii bu’uun hawaasni ergaa ittiin darfachuuf itti
fayyadamuudha. Hiikni isaaniis kan walfakkaatu yoo ta’u, meeshaa ittiin fuula
yookiin qaama ofii ofumaan keessatti daawwatan / ilaalan/ kan ibsuudha. Isaan
kanneen keessaa uf argaafi iftee kan jedhan hawaasa Oromoo Arsii Godina Arsii lixaa

26
keessatti bal’inaan kan tajaajilan yoo ta’an, isaan keessaa Oromoonni Aanaa
Wondoofi naannawa ishee jiraatu ‘Uf argaa’ isa jedhutti dhimma bahu. Daawwitiifi of
ilaallee kanneen jedhan hawaasa aanaa kanaaf bu’aa barumsaati. Mee jechoota
kanneen hima keessa galchinee haa ilaallu;

A). Boonsituun rifeensaafi fuula ishee miidhagaa sana ittiin ilaallachuuf uf argaa bitatte.
B). Boonsituun rifeensaafi fuula ishee miidhagaa sana ittiin ilaallachuuf iftee bitatte.
C). Boonsituun rifeensaafi fuula ishee miidhagaa sana ittiin ilaallachuuf daawwitii bitatte.
D). Boonsituun rifeensaafi fuula ishee miidhagaa sana ittiin ilaallachuuf of ilaallee bitatte.

Jechoonni himoota armaan olii keessatti gurraacheffaman hunduu ergaa walfakkaataa

qabatanii bakka garagaraatti akkaataa gara garaan dubbatamu. Kana jechuun waliif
hiika ta’u yookiin walitti dhiyaatu jechuudha. Kanaafuu, jechoota hiika masoo waliif
ta’u.

(4). Gowwaa / wallaalaa/ doofaa

Jechoonni gowwaa, wallaalaafi doofaa jedhan jechoota hiika waliif masoo

qabaniidha. Isaanis nama beekumsa hinqabne, kan waan isa/ishee miidhuufi fayyadu
hinbeekne, kan kallattii isa/ ishee baasuufi hinbaasne hin beekne bakka buusuun
hawaasichi itti gargaarama. Jechoonni hiika walfakkaataa waliif qaban kunneen
hunduu hawaasa aanaa Wondootiin kan itti fayyadamamu yoo ta’an, gowwaafi
wallaalaa I saan jedhan irra caalatti hojiirra oolu. Doofaanis hiikuma walfakkaataa
hawaasicha biratti kan qabu yoo ta’u, gama barnootaan argamee tajaajilarra kan oole
malee bu’uuraan hawaasichaan kan beekamu hinturre. Gowwaa inni jedhu bifa
arrabsootiin irra caalatti hawaasicha kan tajaajiludha. Fakkeenya itti fayyadama
isaanii hima keessatti akkaataa armaan gadiin kaa’uun nidanda’ama.

A). Namni gowwaan gurmaa’anii jiraachuu akka salphinaatti fudhata.

B). Namni wallaalaan gurmaa’anii jiraachuu akka salphinaatti fudhata.

C). Namni doofaan gurmaa’anii jiraachuu akka salphinaatti fudhata.

Himoota kanneen keessatti jechootni gurraacheffamanii barreeffaman walitti

dhiyeenya hiikaa kanneen qabaniidha. Kanaafuu, jechoonni kunneen jechoota waliif
hiika masoo qabaniidha.

27
(5). Miicuu / Dhiquu

Jechoonni “miicuufi dhiquu” jedhaman kun fayyadama dubbii keessatti hiika masoo
waliif jechoota qabaniidha. Hawaasni jechoota kana itti fayyadama keessatti
haala tokkoon, yeroo tokko itti haafayyadamu malee jechoonni kun
garaagarummaa qabachuus nidanda’u. Kanaaf, miicuu yookaan dhiquu kan jedhu kun
wantoota adda addaa keessatti fayyaduu danada’a. “Miicuu” yeroo jedhamu waan
akka uffataa, meeshaa mana keessaafi kan kana fakkaatan kan agarsisuudha.
Hawaasni jecha kana yoo fayyadamu uffata miici, meeshaa mana keessaa miici
jechuun kan fayyadamanidha. Jechi “dhiquu” jedhu ammoo, wantoota akka mana
dhiqii, qaama dhiqadhu kan jedhaman ibsuuf gargaara. Garuu, bakka tokko
tokkotti uffata dhiquufi miicuu jechuun haalli itti fayyadaman nijira. Kun
fayyadama hunda ibsuu waan hindandeenyeef jechoonni kun lamaan yeroo
hunda waliif masoodha jechuun rakkisaadha. Kanaaf, jechoota kana hima addaa
keessatti galchinee yoo ilaalle walfakkeenya qabachuu dhiisuu danda’u. Miicuufi
dhiquun gosoota garee jechootaa keessaa gochima jalatti ramadamu.

Haaluma kanaan gosoota masoo keessaa masoo fayyadamaati. Oromoo Arsii aanaa
Wondoo biratti jechoonni lamaan kun faayidaa irra kan oolan haala walitti dhiheenya
qabu keessattidha. Kunis, tajaajilli jechoonni kun kennan kan walitti dhiyaatudha.
Yaaduma kana hirmaattonni yoo ibsan hiikni fakkii jecha miicuu jedhuu dhiquu
akka ta’e erga ibsan booda jechoota kana haala walfaakkata keessatti akka itti
fayyadaman ibsani jiru. Jechi miicuu jedhu waan lallaafaa, wanta dacha’u kan
oolu yoo ta’u, jechi dhiquu jedhu ammoo, wantoota jabaa ta’aniin kan
walqabatuudha. Fakkeenya kana keessatti miicuufi dhiquun waliif masoo ta’uu nu
hubachisa. Kun ammoo, akka hima kanaatti kan agarsisuu uffataaf, miicuu yookaan
dhiquu jedhuu nidandeenya. Garuu, irraa caalaatti afaan barreeffamafi namoota
baay’ee biratti fudhatama kan qabu jecha miicuu jedhudha. Sababni isaa, dhiquu
kan jedhu waan biratifiis itti fayyadamuu waan dandeenyuufidha. Kanaaf, hima
armaan olii kanaa Boonaan uffata miicuu laga bu’e kan jedhu kana yoo
fayyadamne gaariidha. Yaada kana sirritti hubaachuuf fakkeenya itti aanu ilaaluun
barbaachisaadha. Fakkeenya kana keessatti jecha masoo kana gargar yoo baafne
yaada armaan gadii arganna.

a . Boonaan uffata miicuu laga bu’e.

28
b. Boonaan qaama dhiqachuu laga bu’e.

Garaagarummaan hima kana keessatti mul’atu akkaataa fayyadamaatiin sirrii ta’ee

garuu, jechoonni kun guutuun guututti walfakeenya qaban jechuu hindandeenyu.
Maaliif yoo jenne hawaasni keenya fayyadama keessatti haala kanneen haa
fayyadamu malee wantoota biratifis fayyaduu waan danda’aniif miicuufi dhiquu
waan tokko jennee hima tokko keessatti fayyadamuun kan ulfaatuudha. Karaa
biraatiin jechoota kana miicuu /dhiquu hima keessatti kan waliin deeman ta’u qabu.
Fakkeenyaaf, Boonaan qaama dhiiqachuu laga bu’e kan jedhu keessatti akkaataa
fayyadama hawaasa keessatti qabaniin uffata miicuu/ dhiquu ha jedhamu malee,
qaamaaf garuu, fayyadama keessatti qaama dhiiqachuu jedhame hawaasa keessatti
kan beekamuu waan ta’eef, akka seera fayyadama afaaniitti qaama miicachuu
jedhamee aadaa hawaasa keessatti hinbeekamuu. Kanaaf, fayyadamni sirriin namoota
baay’ee biratti fudhatama qabu qaama dhiqachuu kan jedhudha.

(6) Hiyyeessa / harka-qal’eessa / deegaa / dhabaa

Jechoonni asiin gubbatti ibsaman kunniin hiika wal fakkaatan waan qabaniif waliif
jechoota masoo ta’u. Akka Oromoota Arsii Aanaa Wondootti, hiyyuufi deega akka
safuutti ilaaluun irra qabanii “Ebalu harka-qal’eessa namaati” jechuun ibsu. Dhabaa
kan jedhus hiikuma walfakkaataa kan qabu ta’ee, dabalataan nama ilmoo
hingodhannes ibsuuf nigargaara.

A). Boonaan hiyyeessa ta’e malee, lammii isaaf niquuqama.

B). Boonaan harka-qal’eessa ta’e malee, lammii isaaf niquuqama.

C). Boonaan deegaa ta’e malee, lammii isaaf niquuqama.

D). Boonaan dhabaa ta’e malee, lammii isaaf niquuqama.

Jechoota A-D jiran keessaa kanneen gurraacheffaman wal bakka bu’uun akka himichi
dhugoomu taasisanii jiru. Isaan kunis jechoota waliif hiika masoo ta’aniidha.

(7) lixe / deeme / kute / sokke

Jechoonni armaan olitti maqaan isaanii tuqaman kanneen bakka walii bu’uun yaada
walfakkaataa dabarsuuf oolaniidha. Isaan keessaa ‘deeme’ kan jedhuufi ‘lixe’ inni
jedhu hawaasa Oromoo Arsii Aanaa Wondoo biratti baay’inaan kan tajaajilan yoo

29
ta’an, isaanis gocha iddoo tokkorraa gara birootti socho’uu kan ibsaniidha. Kanaaf
garee jechootaa keessaa gochima (xumura) jalatti ramadamu. Isaan ‘kute’ fi ‘sokke’
jedhanis looga Oromoota godinoota gara garaa keessa jiraataniin dhimma kan itti
bahamu yoo ta’u, isaanis yaaduma walfakkaataa ibsuuf gargaaru. Hawaasni Oromoo
Aanaa Wondoos barnoota irraa argachuun jechoota kana beekuufi yeroo ammaa ittis
fayyadamaa jiraachuu ragaan odeefkennitootarraa sassaabamuun qaacceffame
nimirkaneessa. Jechoota kanas hima keessa galchinee yoo ilaalle;

A. Galgaloon gara Booranaa lixe.

B. Galgaloon gara Booranaa deeme.

C. Galgaloon gara Booranaa sokke.

D. Galgaloon gara Booranaa kute.

Jechoonni fakkeenya armaan oliirra jiran hunduu himoota keessan jiran kana keessatti
ergaa walitti dhiyaatu ibsuuf tajaajilanii jiru. Jechoonni himoota a fi b keessatti
gurraacheffaman lamaanuu Hawaasa Oromoo Aanaa Wondoo biratti baay’inaan kan
itti fayyadamamu yoo ta’u, kanneen himoota c fi d keessatti gurraacheffamanis hiika
walfakkaataa ibsuuf kan tajaajilan ta’us Oromoota Aanaa kanaa biratti kan tajaajilarra
hin oolle ta’uu odeefkennitootarraa hubachuun danda’ameera. Isaan himoota c fi d
keessa jiran kun galumsa hima keessa jiraniirratti hundaa’uun ‘deeme’ hiika jedhu haa
argatan malee, akka hawaasa aanichaa biratti beekamuun hiika ‘bade’, ‘mure’ jedhan
qabaatu.

(8). Gaarii / Mishaa / Dansaa

Masoon jecha gaarii jedhuu mishaa / dansaa kan jedhudha. Hawaasni jechoota
kana fayyadama keessatti bakka tokko haala tokko keessatti bifa walfakkaatuun
kan itti fayyadamaniidha. Haaluma kanaan, gaarii yookaan mishaa yookaan
dansaa jechuun afaan dubbii keessatti itti dhimma kan bahaniidha. Fakkeenya,
jireenyi bara kanaa gaarii/mishaa/dansaadha. Hima kana keessatti gaarii, mishaa,
dansaa jechoota hiika masoo loogaa waliif kan qabaniidha. Sababni isaas, hiika
walitti dhiyaatu qabachuufi himicha keessatti adda addummaa hiikaa kan hin
agarsiifneedha. Hima armaan olii keessatti jechoota masoo kana yoo gargar baasne
hima itti aanu kana arganna.

30
 A. Falmataan nama amala gaarii qabudha.

B. Falmataan nama amala mishaa qabudha.

C. Falmataan nama amala dansaa qabudha.

Himoota a-c jiran irratti jechoonni gurraacheffamanii dhyaayatan hiika masoo

waliif kan qaban yoo ta’an, isaanis gaarii /mishaa / dansaa kanneen jedhan haalli
fayyadama isaanii namaa namatti garaagarummaa qaba. Falmataan nama amala
gaarii qabudha.

kan jedhu, fayyadama dubbii keessatti namoota hedduu biratti fudhatama qaba.
Falmataan nama amala mishaa qabudha himni jedhus haaluma walfakkaatuun irra
caalaa Oromoo Arsii Wondoo biratti afaan dubbiitiin waliigaltee keessatti kan itti
fayyadamaniidha. Falmataan nama amala dansaa qabudha kan jedhu ammoo, hanga
tokko fayyadama keessatti yeroo tokko tokko kan mul’atuudha. Osoo jireenyi maal
fakkaataa? Gaaffii jedhu gaafannee deebiin argannu, gaariidha yookaan mishaadha
yookaan dansaadha kan jedhu ta’a jechuudha. Kanaaf, hiika masoo gaarii
/mishaa / dansaa jedhu Oromoo Arsii Aanaa Wondoo biratti haala kanaan
tajaajilarra kan ooludha. Faayidaan jechoonni kun hawaasa keessatti qabanis, afaan
dubbii keessatti walfakkeenya qabaatanillee, yeroo hunda hima hunda, nama
hunda biratti walfakkaachuu waan hindandeenyeef adda addummaa qabaachuu
danda’u. Gareen jechoota kanas maqibsii jedhama.

(9). Shiimoo / boora / keelloo

Jechootni Shiimoo / boora /keelloo jedhu hawaasni yeroo itti fayyadamu galumsa
adda addaa keessatti hiika adda addaatiif itti fayyadama. Jechoota kanneen keessaa
hawaasni Oromoo Arsii Aanaa Wondoo jecha ‘shiimoo’ jedhu kanatti jecha ‘keelloo’
jedhu ibsuuf baay’inaan itti fayyadamu. Jechootni “booraa” fi “keelloo” jedhu kun
gosa halluu ta’uun walfakkeenya haaqabaatan malee fayyadama dubbii afaaniifi
barreeffamaa keessatti adda addummaa jechoota qabanidha. Adda addummaan kunis,
tajaajila isaan hawaasa keessatti qabanirratti hunda’a. Jechi “boora” jedhu wanta bifa
boora qabu yoo agarsiisu, “keelloo” kan jedhu halluu bifa keelloo qabu
agarsiisa. Jechoonni kun yeroo tokko tokko fayyadama dubbii keessatti waliin
deemuu dhiisuu danda’u. Yaada kana hubachuuf hima armaan gadii ilaaluun
barbaachisaadha.

31
A. Caalaan uffata bifa shiimoo bite

B. Caalaan uffata bifa keelloo bite.

C. Caalaan farda boora bite.

Himoonni armaan olii haala fayyadamaatiin kan ilaallu yoo ta’e, ‘uffata bifa
shiimoo’ ,‘farda boora’, ‘uffata bifa keelloo’ gaaleewwan jedhan hawaasa biratti
fayyadamni isaanii fudhatama kan qabuudha. Kunis, jechi “boora” jedhu maqaa farda
jedhu wajjiin, kanneen ‘shiimoofi keelloo’ jedhan immoo bifa uffataa wajjiin kan
deemanidha. Garuu, farda keelloo yoo jenne, keelloofi fardi waliin deemuu
hindanda’an. Kanaaf, farda boora malee keelloo ittiin jechuu hindandeenyu.
Sadarkaan jechoonni kun jechuunis boorafi keelloon hawaasa keessatti faayidaa
irra ittiin oolan kan walcaaludha. Kunis, fayyadamni jechoota kanaa hawaasa
keessatti seera mataasaa qabaachuu kan agarsiisudha. Hima “b” irratti caalaan
uffata bifa keelloo bite kan jedhu haalli fayyadama isaa hawaasa biratti
fudhatama kan qabudha. Kunis, jechi keelloo jedhu maqaa uffata jedhu waliin kan
deemuufi hawaasni fayyadama keessatti haaluma kanaan kan itti gargaramuudha.
Akka waliigaalatti, jechi boorafi keelloo jedhu bifa walitti dhihaatu qabaatullee,
galumsa adda addaa keessatti hiika adda addaa akka qabu kan hubatamuudha.

(10). Hujii / Hojii / Dalagaa

Jechoonni “hujii / hojii” fi “dalagaa” jedhaman fayyadama dubbii afaanirratti

walfakkeenya qabaatanillee, fayyadama barreeffamaa keessatti garaagarummaa qabu.
Garaagarummaan kunis, haala isaan tajaajila itti kennanirratti hunda’a. Haalli
fayyadama jechoota kanaa hiika irratti hundaa’uun garaagarummaa qaba.
Jechoonni kun garee jechaa maqaa jalatti ramadamu. Haaluma kanaan gosoota
masoo fayyadama jedhamuun beekamu. Oromoon Arsii jecha hojii jedhu hujii
jedhuun itti fayyadama. Kunis, kan agarsiisu akka odeeffannoo irraa argameetti
fayyadama keessatti dhamsaga bakka wal haajijjiramu malee hiikni yookaan
ergaan isaan dabarsan walfakkeenya qaba. Yaada kana hubachuuf himoota armaan
gadii ilaaluun barbaachisaadha.

A. Hujii / hojii ofii kabajuun namaan nama qixxeessa.

B. Dalgaa ofii kabajuun namaan nama qixxeessa.

32
Himoota “a” fi “b” irraa akka hubannutti jechi hojii / dalagaa jedhu fayyadama dubbii
keessatti sadarkaan isaanii walcaala. Hawaasni jechoota kana yoo fayyadamu
Hujii / hojii ofii kabajuun namaan nama qixxeessa yookaan Dalagaa ofii kabajuun
namaan nama qixxeessa jechuun haala kanaan itti haafayyadamu malee, hiikni isaa
adda addummaa qabaachuu danda’a. “Hojii” kan jedhu wantoota baay’ee bakka
tokkotti kan ofkeessatti qabatu yoo ta’u “dalagaa” kan jedhu kun ammoo, wanta
muraasa of keessatti kan qabatudha. Oromoon Arsii Wondoo jecha hojii jedhu kana
fayyadama dubbii keessatti hujii jechuun itti fayyadama. Kunis, kan agarsiisu
masoon kun loogaan walqabachuu kan mul’isuudha.

11). Du’e / boqote

Masoo gaddaan walqabatu kun jechoota gadda agarsiisan kan ilaallatu ta’ee,
jechoonni sun saalaan, umriifi sadarkaan namootaa namootatti adda addummaa
qabaachuu kan danda’aniidha.

A. Artisti Haacaaluu Hundeessaa bara 2012tti addunyaa kanarraa boqate.

B. Artisti Haacaaluu Hundeessaa bara 2012tti addunyaa kanarraa du’e.

Fakkeenya kanarraa wanti hubannu, jechoonni “du’e” yookaan “boqate‟

jedhaman fayyadama keessatti waan walfakkaatu ibsu. Kunis, lubbuun lafarraa
dhabamuudha. Yaada kana caalmaatti ibsuu marii garee hirmaattotaa irraa
hubachuun nidanda’ama. Akka marii garee kanaatti gareen inni tokko ilmi
namaa yoo lubbuun lafarraa dhabamu ‘du’e jedhama jechuun deebisan. Yaadni
garee kanaas, kan ibsu jechi du’e jedhu kun namaa namatti garaagarummaa
akka qabudha. Garaagarummaan kunis, nama guddaafi ijoollee gidduu kan
jirudha. Jechi du’e jedhu kun garee gochimaafi masoo aadaa jalatti ramadama.
Karaa biraatiin jechi “boqate” jedhu tajaajila kan kennu ilma namaa qofaafidha.
Jechi kun haaluma walfakkaatuun lubbuun dhabamuu kan ibsu ta’ee, garuu nama
hunda biratti kan beekamu miti. Kunis irra caalaa naannoo dhiha Oromiyaa
keessatti kan dubbatamuudha. Wanti jechoota kana walfakkeessu fayyadama
dubbii hawaasaa keessatti afaan dubbiirratti qaban qofaanidha. Garaagarummaan
isaanii immoo, namaafi horii gidduutti kan jirudha. Yaada kana caalmaatti hubachuuf
fakkeenya armaan gadii ilaaluun barbaachisaadha.

A.Tolaan bara darbe du’e.

33
B.Tolaan bara darbe boqate.

C. Fardi du’e.

Himoonni armaan olii garaagarummaa hiikaa qabu. Hima “a” irratti Tolaan bara
darbe du’e kan jedhu keessatti jechi “du’e” jedhu haala fayyadama hawaasaa keessatti
yoo ilaalle sirriidha. Kunis, nama hunda biratti fudhatama kan qabudha. Bakka
baay’eefi hawaasa guutuu biratti aadaan walqabsiisuun ilma namaatiif “du’e”
kan jedhu kana faayidaa irra kan ooludha. Fakkeenya “b” irratti hima Tolaan bara
darbe boqate kan jedhu haalli fayyadama isaa afaan dubbii qofa irrattidha. Jecha
boqate jedhu kun haala hima kanaatiin galumsi isaa sirrii ta’ullee akka jecha du’e
jedhuu sana qaama hundaaf hinfayyadu. Kanaaf, jecha boqate jedhurra du’e kan jedhu
kun faayidaadhaan nicaala. Fayyadama dubbii keessatti jechoonni kun osoo
walfakkaatan ta’ee bakka walii bu’uu kan tajaajilan ture. Garuu, odeeffannoo
qorannoo kanaa irraa akka hubatamutti, jechoonni kun adda addummaa kan
qabaniidha.

Kunis fayyadama dubbii keessatti waliin deeman, bakka walii kan bu’anfi haala
walfakkaatu keessatti tajaajiluu kan hindandeenye waan ta’aniif. Kanaafuu,
boqateefi du’een tokko miti. Hima “c” irratti fardi du’e kan jedhu fayyadama
hawaasa biratti hiikni sirriidha. Akka odeeffannoo afgaaffiifi marii garee irraa
argameetti akkuma afaan seera qabu jechoonni masoos seera mataasaa qabu. Fardi
du’e kan jedhu fayyadama fudhatama qabu ta’uusaa ragaa odeeffannoon argameedha.
Fardi boqate kan jedhu afaan dubbiifi barreeffamaa keessatti hinjiru. Kunis, kan
agarsiisu osoo dhugumaan jechoonni du’eefi boqate jedhu hiika walfakkaatu
qabaatanii fardi boqate kan jedhu kun nitajaajila ture, kun kan hubachiisu jechoonni
kun adda addummaa qabaachuu isaaniiti.Yaada kanarraa wanti hubatamu jechoonni
hiika masoo qaban waliin kan deeman ta’uu qaba. Gama biraatiin, akka aadaatti
daa’imman lubbuun dhabamtu, du’e yookaan boqate hinjedhamu. Sababni isaa,
hawaasni keenya aadaa, safuufi duudhaa mataasaa qabaachuu agarsiisa. Kunis,
nama guddaafi daa’imman gidduu haala kanaan garaagarummaan jiraachuu
agarsiisaa. Jechoonni akka ‘jalaa deebite’, ‘harkaa baatee’ jedhamaan fayyadama
dubbii keessatti hawaasni itti gargaarama. Oromoon aadaa qabu safuu isaa
eeguun itti yoo fayyadamu haala naannoo isaa giddu galeessa godhachuunidha.
Kanarraa kan hubannu, garaagarummaan fayyadama dubbiirratti jiraachuu isaati.

34
Walumaagalatti, jechoonni masoo gaddaan walqabatan kun fayyadama dubbii afaanii
keessatti akkuma walfakkeenya qaban garaagarummaas qabaachuu kan danda’anidha.
Du’e kan jedhu namaafi horiif nifayyadaa. Garuu, boqate kan jedhu ilma namaa
qofaaf kan fayyaduufi kabaja of keessaa kan qabudha.

(12) Dhaluu / Dahuu

Jechoonni lamaan kun fayyadama keessatti hiika walitti dhiyaatu qabu. “Dhaluu”
yookaan “dahuu” kan jedhu gochaan isaanii walfakkaata malee, garaagarummaa kan
qabanidha. Akka aadaa Oromoo Arsiitti jechi “dhaluu” jedhu kan tajaajilu horii
kanneen akka hoolaa, re’ee, fardaafi kan kana fakkaataniifidha. Kunis, kan agarsiisu
jechi dhaluu jedhu kun tajaajila horii qofaaf kan kennuudha. Kanarraa ka’uun,
hawaasni jecha kana aadaa eeguun horii qofaaf itti fayyadama. Jechi “dahuu” jedhu
garuu, ilma namaatiif fayyada. Kunis, aadaan walqabachuun seera hawaasa keessatti
namni dahe jedhamee hawaasa keessatti waan beekamuuf bakka hundatti
fudhatamummaa kan qabudha. Walfakkeenyi jechoota kanaa gama hiikaatiin gocha
walfakkaatu agarsiisuudha. Gochi kunis, ilmi dhalachuu dha.

(13). Handarii / Makoodii

Jechoonni “handarii”fi “makoodii” jedhaman allaattii tokko bakka adda addaatti

hiika adda addaa qabdudha. Kunis, loogaan walqabachuun yeroo tokko handarii
yeroo biroo ammoo, makoodii jechuun haalli itti yaaman nimul’ata. Haata’u
malee, irra caalaa Arsii biratti “handarii” jedhamuun beekkamti. Jechi handarii
yookaan makoodii jedhu kun garee jechoota keessaa maqaa ta’ee, masoo loogaa
jalatti ramadama. Garuu, akka odeeffannoo irraa argameetti handarii kan jedhu looga
Arsiifi Baalee yoo ta’u, “makoodii” kan jedhu ammoo, looga lixaa Oromiyaa
ofkeessaa kan qabudha. Loogni ammoo, garaagarummaa afaan tokko keessatti
mul’atu ta’uun isaa beekamadha. Kanaaf, jechoonni tokko tokko gama kanaan
kan mul’atan nijiru jechuudha.

(14) Oduu Durii / Durdurii / Sheekkoo

Haalli fayyadama jechoota kanaa tajaajila isaan kennanirratti hundaa’uun

walfakkeenya yookaan walitti dhiyeenya kan qabudha malee, guutuun guututti tokko
jechuu hindandeenyu. Kunis, hawaasni hiika masoo yoo itti fayyadamu haalaafi
yeroo adda addaa keessatti bifa adda addaatiin kan dhimma itti bahaniidha.

35
Fakkeenyaaf, oduun durii/sheekkoon/ durduriin sammuu namaa cimsa. Hima kana
keessatti jechoonni waliif masoo ta’an kun hiika hariiroo waliin qabu malee
tokko jechuu hindandeenyu. Kunis, odeeffannoon hawaasa irraa argame akka
ibsutti fayyadama dubbii keessatti haala kanaan fayyadamuun nidanda’ama garuu,
jechoonni kun haala walfakkaatuun namoota hunda biratti waan hin beekamneef,
irra caalaa hawaasni jecha “oduu durii” jedhu kan fayyadamudha. Sababni isaa
afaan keessatti hawaasni keenya jecha kana dhimma itti bahu yeroo baay’ee waan
ta’eefidha.

(15) Muddame / Ariifate / Jarjare / Sardame /

Jechoonni arfan fakkeenya 15ffaa irratti kennaman kun fayyadamni isaan

hawaasa keessatti qaban walitti dhiheenya guddaa kan qabuudha. Hawaasichi yeroo
afaanitti fayyadamu afaan jechoota hiika walfakkii baay’ee qabaachuu akka
qabeenyaatti ilaala. Kanaaf, jechoonni kun hawaasa keessatti tajaajila adda addaa
qabu. Tajaajilli kunis, galumsa adda addaa keessatti haala adda addaa keessatti
faayidaa kan qabanidha. Gareen jechoota isaanii ammoo, gochibsiidha. Haaluma
kanaan, jechoonni kun masoo fayyadamaa keessatti tajaajila irra kan oolanidha.
Muddame, ariifate, jarjareefi Sardame jechoonni jedhaman fayyadama dubbii
hawaasaa keessatti haala adda addaafi yeroo adda addaa keessatti faayidaa irraa
oolu. Akka ragaalee afgaaffiifi marii garee irraa hubachuun danda’amutti, tajjaajilli
jechoota kanaa garaagarummaa akka qabudha. Garaagarummaan isaanii kan mul’atu
afaan barreeffamaafi hima adda addaa keessa yoo galaniidha. Kanaafuu, jechoota
fakkeenya 15ffaa irratti kennaman hima adda addaa keessa galchuun hiika isaan
waliin qabanfi garaagarummaa isaanii hubachuun nidanda’ama.

a. Waan muddameef, deeme.

b. Waan ariifateef, deeme.

c. Waan jarjareef, deeme.

d. Waan sardameef, deeme.

Hima “a” irratti jechi “muddame” jedhu haalli fayyadama isaa hawaasa biratti jecha
jarjare jedhuun walitti dhiyeenya qaba. Kunis, hawaasni jecha kanaaf hiika dafee
dafee jedhu kennuun itti fayyadamu. Jecha kana ilaalchisee hubannoon hawaasa bira

36
jiru fayyadamni isaa afaan dubbiidhaan walii galuu keessatti namoonni kan dhimma
itti bahan malee akkaataa seera fayyadama afaaniitiin yookaan afaan bareeffamaa
keessatti haala kanaaan hindhihaatu jechuudha.

Hima “b” irratti jechi “ariifate” jedhu haala fayyadamaatiin namoota hedduu
biratti fudhatama qaba. Kunis, ariifate kan jedhu looga hunda biratti haala
kanaan bakka hundatti kan itti muddamefi sardame jedhu caalaa akka
fayyadama keessatti itti gargaaramanidha. Yaada kanarraa wanti hubatamu,
jechoonni masoo walfakkeenya qaban jennu hima keessa yoo seenaan
garaagarummaan isaanii kan mul’atudha. Kanaaf, jechi “ariifate” jedhu osoo
fayyadamanii yaadni jedhu gaariidha.

Hima “c” irratti jechi “jarjare” jedhu kan fayyaduuf waan akka deemsaa, hojii,
barreeffamaa ibsu keessatti itti fayyadamna. Jarjare hiikni kun wantoota kana
wajjiin kan deemu waan ta’eef, hawaasnis jechoota akkanaa kana keessatti itti
fayyadama. Odeeffannoon afgaaffiifi marii garee waa’ee fayyadama jecha kana
ilaalchiisu akka ibsutti, jechi kun irraa caalaa deemsa wajjiin kan walqabatuudha
jedhu.

Hima “d” irratti jechi “sardame” jedhu kan ibsu hiikni isaa akkaataa hubannoo
hawaasaatiin jecha daddaffii jedhuun walitti dhiyeenya qaba. Kunis, haala hubannoo
hawaasaatiin sardame kan jedhu waan ariifachiisaa yeroo gabaabaa gaafatu akka
ta’edha, kanaaf, hawaasa biratti jechi kun fayyadama afaan bareeffamaa keessatti
nama baay’ee biratti fudhatamni qabu gadaanaadha. Yaada kanarraa kan hubannu,
afaan dubbiifi afaan barreeffama fayyadama namoota gidduutti garaagarummaa akka
qabudha. Walumaagalatti, jechoonni sardame, muddame, ariifatefi jarjare
jedhaman dubbiirratti walfakkaatu garuu, fayyadama adda addaa keessatti
garaagarummaa guddaa kan qabanidha.

(16). Aangoo / Taayitaa

Fayyadamni jechoota hiika masoo aangoo / taayitaa jedhu kun galumsa adda
addaa keessatti adda addummaa qaba. Kunis, aangoo (power) taayitaa (position)
kan jedhudha. Hawaasni jecha kana hiika yoo kennan irra gubbaa walfakkeenya
qabaatanillee garaagarummaan akka gidduu jechoota kanaa jiru kan beekamuudha.
Garaagarummaan kunis, fayyadama dubbiirrattidha. “Aangoo” yero jedhamu nama

37
sadarkaa gaarii irra jiru, nama bakka gaarii jiru, nama sadarka barumsaa gaarii
qabuufi kan kana fakkaatan ibsuuf kan itti fayyadamanidha. Jechi “taayitaa” jedhu
iddoo gaarii irra nama jiru, hojiilee olaanoo irra nama jirufi kan kana fakkaatan
kan ibsudha. Jechoonni kun lamaan wanti walfakkeessu fayyadama dubbii afaanii
qofadha. Fayyadamni dubbii qofti afaan barreeffamaa bakka waan hinbuuneef
irra caalaa kan mul’atu garaagarummaa isaan qabanidha. Garaagarummaan kunis,
kan mul’atu tajaajila hawaasa biratti qabaniin. Oddeeffannoon hirmaattota
qorannichaa irraa argame akka ibsutti, jechoonni kun masoo fayyadama dubbii
akka ta’aniifi gareen jechoota kanaas maqaa akka ta’edha. Walumaagalatti,
jechoonni kun lamaan walitti dhiyeenya qabu malee guutuun guututti tokko
jechuun itti fayyadamuu hindandeenyu jechuudha.

(17) Waraabessa / Hobolaa / Halaala

Maqaan “waraabessa” jedhu bakka adda addaatti hiika adda addaa kan
qabudha. Kana jechuun namoonni yeroo maqaa kana itti fayyadaman waraabessa
yookaan hobolaa jechuu waan danda’aniifidha. Haaluma fayyadama irraa
hubachuun danda’amutti waraabessaafi hobolaa kan jedhu kun fayyadama
keessatti garaagarummaa qabaachuu nidanda’a. Kunis, warabeessa kan jedhu isa
boolla keessa galu, kan nama nyaatu kan bakka bu’uudha. Garuu, hobolaa yeroo
jennu hiika biraas qabaachuu danda’a. Akka ummanni naannoo qorannoon
adeemsifamee kun jedhanitti jechi “hobolaa” jedhu nama nyaatee hin quufne bakka
bu’a. Jechoonni waraabessaafi hobolaa jedhanis Oromoota Arsii Aanaa Wondoo
biratti bifuma walfakkaataan waljala butanii itti fayyadamu. Akka waliigalaatti,
hiikni waraabessa yookaan hobolaa jedhu gosoota masoo keessaa masoo
loogaatiin kan walqabatudha. Sababni isaas, bakka adda addaatti maqaa adda addaa
qabaachuu ta’uusaa kan hubannuudha.

(18). Daree/ Kutaa /Gola

Fakkeenya kana keessatti jechoonni kun haalli isaan ittin tajaajila kennan irra caalaa
mana barumsa keessatti faayidaa irra kan oolaniidha. Kunis, haalli walfakkii jechoota
kana guutumaan guututti tokko ta’uu yoo baatanillee, haala fayyadamaa keessatti
walitti dhufeenya guddaa kan qabaniidha. Fakkeenyaaf, Tolaan daree /kutaa /gola
shanaffaa barata. Hima kana keessatti haalli jechoonni daree / kutaa /gola
jedhan kun itti tajaajilan walfakkeenya qaba. Kanaafuu, Tolaan daree shanaffa

38
barata, Tolaan kutaa shanaffaa barata yookaan Tolaan gola shanaffaa barata jechuun
afaan dubbii keessatti haala kanaan itti fayyadamuun nidanda’ama. Garuu, akka hima
kanatti walfakkeenya qabaatanillee jechoonni kun guutuun guututti tokko jechuu
hindandeenyu. Sababni isaas, hawaasni keenya hiika isaanii kallattii birootiin itti
fayyadamuu waan danda’uufidha. Irra caalaa namoota baay’ee biratti fudhatama
kan qabu jecha kutaa jedhudha. Hawaasni garuu afaan dubbii keessatti altokko
hima tokko keessatti fayyadamuun kun jechoota kan waan walfakkeessuu miti.
Oddeeffannoon argame akka ibsutti, jechi daree jedhu kan fayyadamnu mana
barnoonni keessatti gaggeeffamu sana yoo ta’u, kutaa kan jedhu ammoo, lakkofsaan
wanta baratu sana, fakkeenya 4,5 jechuu dandeenya. Gola kan jedhu ammoo, mana
keessaa isa gara olii yookaan iddoo dhoksaa mana keessa jirudha. Walumaagalatti,
jechoonni daree, kutaafi gola jedhaman garee jecha maqaa jalatti kan ramadamuufi
masoo fayyadamaa keessaa isaan tokkodha.

(19). Maalalee / Ajaa’iba /Dinqii / Raajii

Maalalee, ajaa’ibaafi dinqiin waan tokko raajeffachuuf hima tokko keessa galuun
tajaajila kennuu nidanda’u. Kanaaf, hima hojiin bara kanaa nama maalalchiisa
//ajaa’iba / dinqa jedhu keessatti jechoonni maalalchiisa, ajaa’ibaafi dinqii
jedhaman kun waliif fayyadama dubbii irratti hiika masoo yookaan hiika walfakkii
qabu. Garuu, guutuun guututti jechoonni kun tokkos jechuun danda’amuu baatus
bakka walii bu’uun ergaa walfakkaataa dabarsu. Hawaasni jechi ajaa’iba jedhuuf
hiika raajii jedhus kennuun itti fayyadama. Kanarraa kan ka’e, maalaleen,
ajaa’ibaafi dinqiin galumsa adda addaa keessatti hiika masoo waliin ta’uusaa
kan hubachiisudha. Walumaagalatti, jechootni maalalee, ajaa’ibaafi dinqii jedhaman
jechoota hiika masoo waliif ta’aniidha.

(20). Kijiba / Dhara / Soba

Jechoonni kun sadan fayyadama keessatti hawaasni dhimma adda addaatiif

hojiirra oolcha. Kunis, afaan namni irra caalaa ittiin walii galu afaan barreeffamaa
waan ta’eef jechoonni kun haala kanaan hima adda addaa keessa yoo galan
garaagarummaa qabaachuu danda’u. Kun kan agarsiisu jechoonni masoo baay’een
isaanii hima keessatti adda addummaan isaanii kan mul’atu waan ta’eefidha.

39
Jechoonni Kijiba, dharaafi soba jedhan dubbii afaaniitiin walfakkaatu. Garuu,
fayyadamaan garaagara. Walitti dhufeenyaafi garaagarummaa jechoota kanaa
hubachuuf himoota armaan gadii ilaaluun barbaachisaadha.

a. Tolaan kijiba jaalata.

b. Tolaan dhara jaalata.

c. Tolaan soba jaalata.

Hima ”a” irratti jechi “kijiba” jedhu hawaasa biratti fudhatama qaba. Kunis,
dubbii keessatti akkaataa fayyadama hima kanaatiin jechi kun himicha ibsuu waan
danda’uuf jechoota hunda yookaan dharafi soba caalaa hawaasichi sirritti itti
fayyadamuu kan hubachiisuudha. Odeeffannoo ragaa irraa argame akka ibsutti,
jechi kun kan fayyaduuf wantoota faallaa haqaa ta’an ibsuuf kan tajaajiludha.
Kanaaf, hubannoon jecha kanarraa argame masoo fayyadamaatiin walqabatee
gareen jecha isaa maqaa akka ta’eedha. Hima “b” irratti jechi “dhara” jedhu
waan sirrii hintaane ibsuuf hiika tajaajiludha. Kanaaf, hawaasni jecha kana jecha
kijiba jedhuun walbira yoo qabu haalli fayyadama isaa kan kijiba jedhu gadi ta’uu
agarsiisa. Gareen jecha dhara jedhu maqaafi masoon isaa fayyadama ta’a jechudha.
Hima “c” irratti jechi “soba” jedhu akkuma jechoota kijibaafi dharaa hiika
mataasaa qaba. Sobni faallaa jecha dhugaa jedhuuti. Kunis, hiika kana wanti adda
isa taasisu afaan mana barumsaa keessatti hojii irra kan oolu ta’uu isaati. Kanaafuu,
jechi akka oddeeffannoon afgaaffii ibsutti dirree mana barumsaa keessatti dhimma
itti ba’amuu isaati. Walumaagalatti, ragaa oddeeffannoon argame bu’uura
godhachuun akka hubachuun danda’amutti, jechoonni kun dubbii irratti hariiroo
wajjiin kan qaban yoo ta’u, fayyadama hima adda addaa keessatti garuu,
garaagarummaa kan qabanidha.

(21). Awwaara / Daaraa / Dhukkee

Awwaarri, Daaraafi dhukkeen fayyadama keessatti haalli waliif masoo itti ta’anii
tajaajila hawaasa keessatti kennanirrattidha. Hawaasni jecha “awwaara”, “daaraa”fi
“dhukkee” jedhu kana yeroo fayyadamu haala adda addaatiin ta’uu danda’a. Kunis,
akkuma walfakkeenya qaban garaagarummaa qabaachuu danda’u. walfakkeenyi

40
isaanii fayyadama dubbii afaanirratti yoo ta’u, garaagarummaan ammoo, ergaa
isaan dabarsan irrattidha. Daaraa yeroo jennu, kan lafaa ka’u, kan cilee gubate
manaa baasaanii gatan fa’a bakka bu’a. Dhukkee yeroo jennu, haaluma kanaan
yoo karaa deeman lafarraa namatti ka’u sana kan ibsudha. Kanaaf, hawaasni
jechoota kan garaagarummaa isaanii hubachuun galumsa barbaachisu keessatti
kan itti fayyadamanidha. Odeeffannoon qorannoo kanarra argame akka ibsutti,
jechoonni kun fayyadama afaan dubbii qofa irratti walfakkeenya qabaatanillee irra
caalaa garaagarummaan isaanii kan caaludha. Kunis, kan hubachiisu hiikni masoo kun
hawaasa biratti haalli fudhatama isaa akkuma armaan olitti ibsame garaagarummaa
kan qabudha. Walumaagalatti, jechoonni kun gosoota masoo keessaa fayyadama
jalatti kan ramadamanidha.

(22). Nageenya / Tasgabbii

Hiikni walfakkii kun hanga tokko fayyadama keessatti hariiroo waliin jechoota
qabaniidha. Kunis, galumsa walfakkaatu keessatti haalli jechoota kana hiika wal
fakkaatuun yeroon itti fayyadaman nijira. Kanaaf, hima “Bara kana nageenyi /
tasgabbiin dhabameera, jedhu keessatti jechoonni nageenyaafi tasgabbii jedhaman
hima kana keessatti bakka walii bu’uun hiika walfakkaatu dabarsuu kan
danda’aniidha. Kanaaf, nageenyiifi tasgabbiin hiika walitti dhiyaatu jechoota
qabanidha. Nageenya yeroo jennu, rakkoon hinjiru hiika jedhu ofkeessaa qaba.
Tasgabbii kan jennu immooo, dhimma yeroo irratti haalli gaariin jiraachuu kan
agarsiisudha. Hima armaan olii keessattis jechoonni nageenyaafi tasgabbii jedhu
akkuma hariiroo waliin qaban garaagarummaas niqabu. Garaagarummaan kunis,
hiika adda isaan godhu qabaachuu isaati. Fakkeenyaaf, namni tokko osoo rakkoon
tokko irra gahee, namni isa gorsu tasgabbaa’i jedhaan, malee nageenya godhu
hinjedhuun. Kanarraa wanti hubatamu jechoonni kun fayyadama dubbii keessatti
garaagarummaa qabaachuu kan agarsiisudha. Walumaagalatti, jechoonni nageenyaafi
tasgabbii jedhaman garee jechootaa maqaafi hiika masoo fayyadamaa jalatti
ramadamu.

(23) Soquu / Barbaaduu

Jechi “barbaaduu”fi “soquu” jedhu kun irra caalaa Oromoo Arsii keessatti kan
beekamuudha. Kunis, namoonni fayyadama dubbii keessatti jechoota kana haalli
bakka waljijjiiruun osoo adda addummaa hiikaa hinfidne itti fayyadamuu kan

41
danda’aniidha. Fakkeenyaaf, maal barbaaduu / soquu dhuftee? Hima jedhu keessatti
jechoonni kun lamaan fayyadamni isaan hawaasa keessatti qaban walfakkeenya
guddaa kan qabudha. Jechoota kana haala kanaan yoo fayyadamne maal
barbaaduu dhuftee? Yookaan maal soquu dhuftee? Jechuun fayyadamuun
nidanda’ama. Jechi “soquu” jedhu kun maddisaa Afaan oromoo ta’ee baay’inaan
Arsii keessatti kan dubbatamuudha. Kanaafuu, jechoonni kun lamaan haalli isaan
hawaasa keessatti itti tajaajilan akka odeeffannoon argameetti hiikni isaanii
walfakkeenya qaba. Garuu, fayyadama dubbii keessattiifi hiika gama fayyadama
barreeffamaatiin jiruun yoo ilaalle jechoonni kun garaagarummaa kan qabaniidha.
Garaagarummaan kunis, barbaaduufi soquu kan jedhu waliin deemuu dhabuudha.

Jechi soquu jedhu kun akka Ormoo arsiitti hiika barbaaduu jedhu qabaatuyyuu,
godinoota Oromiyaa lixaa keessatti hiika bocuu ykn soofuun bakka bu’amee itti
tajaajilama. Walumaagalatti, jechoonni kun walitti dhiheenya akkuma qaban
garaagarummaas jechoota qabanidha.

(24). Subii / Barraaqa

Jechoonni kun faayidaa adda addaa qabu. Faayidaan kunis, fayyadamaan walqabatee
dhimma adda addaatiif oola. Hawaasni keenya fayyadama keessatti jechoota
kana bakka tokkotti fayyadamuu nidanda’a. Hima subii / barraaqa koottu, jedhu
keessatti jechoonni waliif masoo ta’an kun hiika walfakkaatu walitti dhiyaatu kan
qabanidha. Kunis, haalli fayyadama jechoota kanaa hima kana keessatti
walfakkeenya guddaa kan qabuudha. Garuu, wanti hubatamuu qabu jechoonni
masoo guutuun guututti walfakkaatan jechuun rakkisaadha. Sababni isaa, hima
adda addaa keessa yoo galchinu hiika adda addaa kennuu waan danda’aniifidha.
“Subii” jechi jedhuufi “barraaqa” jechi jedhu wanti isaan walfakkeessu yeroo gara
ganamaatti dhihaatu ibsuu yookaan agarsiisuu isaaniiti. Garaagarummaan isaanii
ammoo, afaan barreeffamaa keessatti haala tajaajila irra itti oolaniidha.
Odeeffannoon argame akka ibsutti, fayyadamni jechoota kanaa irra caalaa
walfakkeenya akka qaban kan hubachiisuudha.

(25). Deemsa / Imala

Deemsiifi imalli galumsa walfakkaatu keessatti jechoota hiika masoo waliif

ta’aniidha. Gareen jechoota kanas maqaa yoo ta’u fayyadama keessatti hawaasni

42
akka waan walfakkeenya qabaniitti itti kan fayyadamaniidha. Haalli fayyadama
jechoota kanaa hawaasa keessatti deemsa yookaan imala jechuun iddoo jiranii gara
iddoo birootti sochii taasisuu jechuudha. Hima Boonaan deemsa /imala waggaa
lamaatiin booda Ameerikaa gahe, jedhu keessatti jechoonni deemsaafi imala
jedhaman waliin kan deemaniidha. Kanaafuu, akka hima kanaatti jechoonni kun
walfakkeenya qabu jechuudha. Walumaagalatti, haalli fayyadama jechoota kanaa
walfakkeenya qabaachuu isaa oddeeffannoo argame irraa kan hubatamuudha.

(26). Dawaa / Qoricha

Jechoota kana Godina Arsii Lixaa aanaa Wondootti hawaasni yommuu itti
fayyadaman akkaataa garagaraatiin. “Dawaa” jechuun wanta dhibee adda addaaf
oolu yoo ta’u, yeroo baay’ee hubannaan hawaasaa akka qoricha aadaa godhanii kan
itti fayyadamaniidha. Namoonni dawaa kennanis yeroo baay’ee bakka murtaa’aa
kan jiraataniifi kan kennamus, kan akka hidda biqiltootaafi kan kana
fakkaataniidha. “Qorichi” akaakuu dawaa ta’ee bifa ammayyaatiin namoota barataniin
kan kennamu yoo ta’u, akkaataan itti fayyadama isaas qajeelfama barreeffamaa
waliin kan kennamudha. Yaada kana hubachuuf hima armaan gadii haa ilaallu.

a. Mana Dawaa Beeyiladaa Dr. Badhaanee.

b. Mana Qoricha Beeyiladaa Dr. Badhaanee.

Himoota kana keessatti jechi “dawaa” jedhu beeyilada wajjiin hindeemu kanaaf,
fayyadama keessatti mana dawaa beeyiladaa hinjedhamu. Hima “b” irratti mana
“qoricha” beeyiladaa kan jedhu haalli fayyadama isaa hawaasa keessatti
sirriidha. Kanaaf, fayyadama dubbiifi barreeffamaa keessatti mana qorichaa
jechuun kan itti fayyadamaniidha. Akka waliigaalatti, fakkeenya kanarraa wanti
hubachuu dandeenyu jechi dawaa jedhuufi qoricha jedhu fayyadama keessatti
hiika adda addaa qabaachuudha. Kanaafuu, jecha kana fakkaatu yoo fayyadamnu
seera afaaniis eegaa deemuun barbaachisaadha

(27). Dhaamsa/Ergaa

43
Dhaamsi yookaan ergaan qabiyyee walfakkaatu keessatti faayidaa irra ooluu kan
danda’aniidha. Kunis, fayyadama afaanii kan ilaalu ta’ee jechoonni dhaamsa yookaan
ergaa jedhaman hawaasa biratti hiika walfakkii jechoota qabaniidha. Walfakkiin
kunis kan hiikaati malee kan kan uunkaatii miti. Kanaaf, jechoota kanaan hima
keessatti yaada walfakkaatu dabarsuun nidanda’ama.

A. Dhaamsi barsiisaan keenya kaleessa dabarsan maali?

B. Ergaan barsiisaan keenya kaleessa dabarsan maali?

Himoota kana lamman keessatti hiikni dhaamsaafi ergaa jedhu walitti dhufeenya
qaba. Kanaafuu, hiikni jechaa dhaamsa jedhuufi hiikni jechaa ergaa jedhu akka
hima armaan olii kanatti walitti dhiheenya guddaa qaba. Walumaagalatti,
dhaamsiifi ergaan waliif masoo kan ta’aniifi tajaajila adda addaa jechoota
kennaniidha.

(28). Gargaarsa / Deeggarsa /Tumsa

Jechoonni kun fayyadama hawaasaa biratti walitti dhufeenya guddaa kan qabanidha.
Kunis, hiikni isaa hariiroo qabaachuu agarsiisuudha. Hiikni isaan waliin qaban
kun fayyadama jechoonni kun hawaasa keessatti qabanirratti kan hundaa’udha.
Yeroo jecha gargaarsa yookaan deeggaarsa jedhu fayyadamnu walitti dhufeenya
isaanii hubachuun barbaachisaadha. Hima Gargaarsi / deeggaarsi / tumsi
mootummaan mana barumsaatiif godhu gaariidha, jedhu keessatti jechoonni
walfakkii kun kan ibsan gargaarsi / deeggaarsiifi tumsi walitti dhufeenya hiika
qabaachuu himicharraa hubachuun nidanda’ama. Fayyadamni isaan hawaasa
biratti qabanis, akka hubannoo hawaasa bira jirutti, akkuma walfakkeenya qaban
garaagarummaas kan qabanidha. Garaagarummaan isaanii hima biroo keessa osoo
galchinee hiika walfakkeenya hin qabne kennuu danda’uu isaaniiti. Kanaafuu,
fayyadama dubbiirratti jechoonni kun garee maqaa jalatti kan ramadamaniifi
masoo fayyadamaa ta’u jechuudha.

Walumaagalatti, jechoonni gargaarsa, deeggarsaafi tumsa jedhaman waliif masoo

ta’uusaanii ragaan odeefkennitootarraa argamuun qaacceffame ni agarsiisa.

(29) Mamii/Shakkii

44
Fayyadama dubbii keessatti hawaasni keenya yeroo jechoota kana hiika
walfakkii keessatti fayyadaman nimul’ata. Kunis, “shakkii‟ yookaan “mamii”
namni waan tokko irratti qabu ibsuuf kan tajaajilaniidha. Hima Bara kana
roobni gahaan dhabamuun jireenyi lubbu-qabeeyyii mamii /shakkii keessa galeera,
jedhu keessatti jechoonni kun lamaan haala hima kanaatiin hiika walitti dhiyaatu
kan qabaniidha. Kunis, jechi mamiifi shakkii jedhu walitti dhufeenyi isaanii hiika
fayyadama dubbiirrattidha. Odeeffannoon waa’ee fayyadama jechoota kanaa akka
ibsutti, hariiroon jechoonni kun waliin qaban hiika walfakkii yookiin walitti
dhiyaatu ta’uu isaati. Yaada kana hubachuuf hima armaan gadii ilaaluun
barbaachisaadha.

A. Caaltuun gaaffilee qormaata kaleessaa keessaa tokko dhabuu irratti mamii qabdi.

B. Caaltuun gaaffilee qormaata kaleessaa keessaa tokko dhabuu irratti shakkii qabdi.

Hima “a” irratti jechi mamii jedhu akkaataa galumsa himaatiin ijaarsi isaa sirrii yoo
ta’eyyuu hawaasa aanaa qorannichi irratti gaggeeffamee biratti ‘shakkii’ kan jedhutu
irra caalatti dhimma itti bahama. hiikni isaaniis ofitti amanuu dhabuu hiika jedhu
ofkeessaa qaba. Hima “b” irratti, jechi ‘shakkii’ jedhu haalli fayyadama inni hawaasa
keessatti qabuun yoo ilaallu irraa caalaa hawaasni kan itti fayyadamudha. Sababni
isaa, bakka baay’etti akka qorannoon kun ibsutti, mamii jechuurra shakkii kan
jedhu kun fudhatama qabaachuu isaati.

Walumaagalatti, jechoonni kunniin lamaanuu hawaasa Oromoo Arsii Aanaa Wondoo

biratti tajaajilarra kan oolan yoo ta’u, hiika walitti dhiyaatu ibsuuf kan tajaajilan waan
ta’eef jechoota hiika masoo waliif qaban ta’u.

(30) Carraaqqii/Tattaaffii

Hiikni masoo jecha carraaqqii jedhu tattaaffii kan jedhu ta’a. Kunis jechoonni
kun fayyadama keessatti haalli isaan bakka waljijjiruun ergaa tokko dabarsuu
danda’an waan ta’eefidha. Kanaaf, altokko carraaqqii jechuun yeroo biraa
ammoo, tattaaffii jechuun itti fayyadamuun kan danda’amuudha.

Hima “Obbo Lammaan carraaqqii / tattaaffii cimaa gochuun hiyyummaa keessaa

bahe,” jedhu keessatti carraaqqii cimaa gochuun hiyyummaa keessaa bahe yookaan
tattaaffi cimaa gochuun hiyyummaa keessaa bahe, jechuun haala kanaan

45
fayyadamuun kan danda’amudha. Kanaaf jechoonni kun fayyadama dubbii
keessatti hawaasni haala tokkoon kan itti fayyadamuu danda’aniidha.

(31). Bareedina / Midhaagina

Ummanni Oromoo Arsii bareedinaafi midhaagina hiika walfakkii keessatti altokko

midhaagina yoo jedhee fayyadame, yeroo biroo ammoo, bareedina jechuun hima
keessatti fayyadamuu nidanda’a. Yaada kana caalmatti hubachuuf hima armaan gadii
ilaaluun barbaachisaadha.

A. Midhaaginni Boontuu nama harkisa.

B. Bareedinni Boontuu nama harkisa

Himoota “a” fi “b” irratti jechoonni midhaaginafi bareedina jedhaman Boontuun

nama akkamii akka taate kan ibsanidha. Kanaaf, hawaasni akkaataa himoota armaan
olii kana bu’uura godhachuun jechoota masoo kana fayyadama adda addaa
keessatti kan itti fayyadamanidha. Jechoonni kunis, haaluma kanaan hima adda
addaa keessatti faayidaa irra kan oolanidha. Hima midhaaginni / bareedinni
Boontuu nama harkisa, jedhu keessatti jechoonni kun wanti isaan ibsan
Boontuun naatoo qabaachuu ishee yookaan bareedina addaa qabaachuu ishee kan
agarsiisanidha. Jechi ‘midhaagina’ jedhu hawaasa oromoo kallattii baha biiftuutiin
hojiirra kan oolu yoo ta’u, oromoonni lixa biiftuutti argaman immoo jechuma kana
yeroo fayyadaman birsaga jalqabaa jabeessuun, kan gidduu immoo laaffisuun
‘miidhagina’ jedhanii fayyadamu. Walumaagalatti, jechoonni kun walitti dhufeenya
guddaa kan qabaniifi haala garagaraatiin kan dubbataman ta’anis, hawaasichi yoo
fayyadamu hiikni isaan qaban kan walitti dhiyaatu ta’uusaa ragaa
odeefkennitootaarra hubachuun danda’ameera.

(32). Mala / Tooftaa

Hawaasni jechoota kana yoo itti fayyadamu galumsa walfakkaatu keessatti hiika
walfakkii qabu kennuudhaan; hiikni fakkii yookaan masoo mala jedhuu tooftaa kan
jedhu ta’a. Malaafi tooftaan hima tokko keessa waliin galanii hiika walfakkaatu
haalli ittin argatan nijira.

A. Murteessaan nama mala jireenyaa beekuudha.

46
B. Murteessaan nama tooftaa jireenyaa beekuudha.

Himoota armaan olii keessatti malaafi tooftaa kan jedhu galumsa kana keessatti
waliif hiika ta’u; hiikni kunis, fayyadama dubbii keessatti namoonni haala hima
armaan olitti kanname kanaan itti fayyadamuu kan danda’aniidha. Hiikni kun guutuun
guututti tokko ta’uu yoo baates fayyadama keessatti walitti dhufeenya guddaa
kan qabudha. Jechoonni Afaan Oromoo keessa jiran fayyadama dubbii irratti
hedduun isaanii walfakkaatoodha. Sababni isaa lammii Oromoo afaan tokko
dubbataniin kan argamaniidha. Fakkeenyaaf hima ‘Tolaan malaan bishaan wadda’
jedhuufi ‘Tolaan tooftaa nama amansiisuun qaba’ jedhu fudhannee yoo ilaalle
hiikni isaan galumsa kana keessatti kennan garaagarummaa qaba. Hima duraa irratti
malaan kan jedhu hiikni isaa osoo hin mufatin, osoo hin aariin kan hojii isaatti
gammadu jechuudha.

Hima itti aanu irratti tooftaan kan jedhu hiikni isaa humnaan osoo hin taane,
beekumsa isaatti fayyadamee kan amansiisu jechuudha. Kanaafuu, jechoonni
hedduun gubbaa isaa yeroo ilaallu tokko fakkaatu garuu, lafee / dhuka isaa beekuun
baay’ee barbaachiisaadha. Haaluma kanaan himoota ‘Abbaan ilma ofii malaan itti
fayyadama’ jedhuufi ‘Abdiin jaalallee isaa tooftaadhaan amansiise’ jedhu
keessatti jechoonni malaafi tooftaa jedhaman fayyadama irratti garaagarummaa
qabu. Hima Abbaan ilma ofii malan itti fayyadama kan jedhu keessatti malaan
kan jedhu hiikni isaa humnaan osoo hintaane, jaalalaan kabajaan wanta isaa
barbaachisu guutuudhaan, itti gaafatamummaa qabu hunda yoo bahe ilma ajajuu
akka danda’u kan agarsiisuudha. Hima “Abdiin jaalallee isaa tooftaadhaan
amansiise” jedhu keessatti Abdiin akkamitti jaalallee ofii akka amansiise nutti
kan himuudha. Kanaaf, hiikni isaa afaan tolee, sobee, wanta hin qabne niqaba
jedheenii arraba mi’eeffateefi kan kana fakkaatan jechuun nidanda’ama. Jechoota
hiika masoo waliif ta’an ijaan ilaaluun murteessuun kan hin danda’amnedha. Sababni
isaas, akkuma walfakkaatan garaagaras ta’uu kan danda’an waan ta’aniifi.
Kanaaf, jechoonni walfakkaatoon lama hima keessatti garaagarummaa qabaachuu
nidanda’u.

(33) bakka / iddoo

Jechoota bakkaafi iddoo jedhaman haalli fayyadama isaanii hawaasa biratti

walfakkeenya guddaa kan qabudha. Kanaafuu, hawaasichi jechoota kana akka hiika

47
tokko qabanitti haalli itti fayyadaman nijira. Kunis bakka yookaan iddoo kan
jedhu faayidaa walfakkaatuuf yeroo walfakkaatu keessatti kan tajaajiluudha.
Hima “Naafyaad bakka / iddoo hojii deeme”, jedhu keessatti bakkaafi iddoon
hima kana keessatti bakka hojii deeme yookaan iddoo hojii deeme jechuun
fayyadamuun nidanda’ama. Kanaafuu jechootni kun waliif hiika masoo ta’u
jechuudha.

(34) Gahee / Qooda

Dhaabbileen hawaasummaa hedduun gargaarsa ummataatiif gahee olaanaa qabu;

haata’u malee, kanneen biroos qooda keessaa niqabu. Himni kun jechoota gaheefi
qooda ofkeessaa qaba. Hariiroon isaan waliin qabanis hirmaannaa gargaarsaa keessatti
gahee / qooda isaanii bahuudha. Akka himichaatti gahee yookaan qooda kan
jedhu walfakkii cimaa waliin qabaachuu agarsiisa. Kunis, akka hima kanneen irraa
hubannutti, qooda yookaan gahee yeroo jennu akkuma walitti dhiyeenyi jiru
garaagarummaas qabaachuu jechoota danda’anidha. Kanaafuu, jechoonni hiika masoo
guutuu qaban Afaan Oromoo keessatti kan hinjirre ta’uun qorannoo kanaan
mirkanaa’eera.

(35). Basurree / Adurrree / Bashoo

Jechoonni armaan olitti maqaan isaanii dhahaman kunniin hunduu waanuma

walfakkaataa ibsuuf kan hawwaasni itti fayyadamuudha. Isaan kana keessaa akka
odeefkennitoota iddattoodhaan filaman irraa hubachuun danda’amutti, hawaasa
Oromoo Aanaa Wondootiin ‘basurree’ kan jedhu irra caalatti hojiirra kan oolu ta’uun
hubatameera. Adurree kan jedhus yeroo ammaa sababa barnootaan namoota
baay’een tajaajilarra oolaa jira. Bashoo inni jedhummoo hawaasa aanichaan kan
hinbeekamne ta’us, namoonni baratan yeroo itti dhimma bahan ni mul’ata. Jechoonni
kunneen sadanuu waan tokko bakka bu’uun namoota waliif galchaa /
walqunnamsiisaa jiru. Kanaafuu, jechoonni basurree, adurreefi bashoo jedhaman hiika
walfakkaataa waan qabaniif jechoota waliif masooti.

(36). Huccuu / Uffata / Wayyaa

48
Haalli fayyadama jechoota kanaa hawaasa keessatti hiika walfakkaatu bakka
bu’uun bakka garagaraatti kan tajaajilaniidha. Kana jechuun, namoonni jecha
huccuu /uffata /wayyaa yoo fayyadaman haala walfakkaatuufi yeroo
walfakkaatu keessatti tajaajia irra kan oolaniidha. Yaada kana hubachuuf hima
armaan gadii haa ilaallu.

A. Huccuun Caaltuu baay’ee bareedaadha.

B. Uffanni Caaltuu baay’ee bareedaadha.

C. Wayyaan Caaltuu baay’ee bareedaadha.

Himoota armaan olii keessatti jechoonni masoo A-C irra jiran hariiroo cimaa waliin
kan qabaniidha. Kunis, huccuun / uffanni / wayyaan Caaltuu baay’ee bareedaadha
jechuunis nidanda’ama. Kanaafuu, jechoonni masoo kun osoo garaagarummaa
hiika hinagarsifne bakka walii bu’uun tajaajiluu kan danda’aniidha. Kana
jechuun, jecha tokko iddoo tokkotti yoo fayyadamne yeroo baay’ee hawaasa biratti
iddoo sanatti kan baratame jechicha sana waan ta’eef, salphaatti hubachuun kan
danda’amudha. Jecha hiika fakkii isaa yoo iddoo sanatti fayyadamne illee hawaasa
keenya biratti rakkoo kan hinqabneedha. Garuu, Hawaasa Oromoo Arsii Aanaa
Wondoo keessatti irra caalatti fudhatama kan qabu jecha ‘uffata’ jedhu ta’uu ragaa
hirmattoonni qorannichaa dhiyeessan irraa hubachuun kan danda’amudha.

(37). Shoomuu / Beela’uu

Akka ragaan odeefkennitootarraa funaanamee qaacceffame agarsiisutti, jechoonni kun

hiika walfakkaataa yookiin walitti dhihaatu qabu. Jechoonni kunniin lamaanuu
nyaata dhabuun garaan waan nyaatu gaafachuu isaa kan mul’isaniidha. Jechootni
‘shoomuu’fi ‘beela’uu’ jedhaman yeroo baay’ee namoota gidduutti irra deddeebiin
kan tajaajilan yoo ta’u, hawaasa Oromoo Arsii Aanaa Wondoo biratti ‘shoomuu’ inni
jedhu irra caalatti kan tajaajilarra ooludha. Jechoota kana hima keessatti galchuun
akkaataa armaan gadiitiin ilaaluun nidanda’ama.

A. Ani ganama nyaata osoo hin nyaatin waan manaa baheef, amma shoomee jira.
B. Ani ganama nyaata osoo hin nyaatin waan manaa baheef, amma beela’ee jira.

Himoota kanneen ergaan isaan dabarsuu barbaadaniin yoo ilaallu, lamaanuu garaan
namtichaa nyaata kan barbaadu ta’uutu mul’ata. Akkaataa garagaraatiin

49
dubbatamanis, ergaan / dhaamsi isaan dabarsan walfakkaataa waan ta’aniif jechoonni
kunniin lamaan jechoota hiika masoo waliif qaban jechuu dandeenya.

(38). Lukkuu / Indaaqqoo

Jechoonni kun hiika walfakkaataa kan qaban yoo ta’u, hawaasni fayyadama
keessatti lukkuu yookaan Indaaqqoo jechuun itti gargaaramuu danda’a. Kana
jechuun hiika walfakkii kana keessatti jechoonni kun walitti dhufeenya guddaa
kan qabaniifi bakka walii bu’uun ergaa walfakkaataa dabarsuu kan danda’aniidha.
Kanaafuu, jechoota hiika masoo lukkuu yookaan Indaaqqoo jedhu kana fayyadama
dubbii keessatti lukkuus, indaaqqoos yoo jennee fayyadamne garaagarummaa
hiikaa fiduu akka hindandeenye kan hubannuudha. Yaada kan caalmaatti hubachuuf
himoota armaan gadii lamman ilaaluun barbaachisaadha.

A. Tolaan lukkuu bite.

B. Tolaan indaaqqoo bite.

Himoota kana keessatti jechoonni indaaqqoofi lukkuu jedhan kun fayyadama

keessatti haala himoota armaan olii kanaan tajaajilli isaan hawaasa keessatti
qaban kan walfakkaatuudha. Kanaaf, indaaqqoo bite yookaan lukkuu bite jechuun
fayyadamuun nidanda’ama jechuudha. Walumaagalatti, indaaqqoo yookaan lukkuu
jechoonni jedhan kunniin jechoota hiika masoo loogaafi garee jechaa maqaa jalatti
kan ramadamanidha.

(39). Qabattoo / Saqqii

Jechoonni maqaan isaanii fakkeenya (37) kana irratti kaa’aman kunniin lamaanuu
jechoota Afaan Oromoo hiika kallattii waliif ta’aniidha. Akka ragaan odeefkennitoota
iddattoon filamanii odeeffannoon irraa funaanamee qaacceffame agarsiisutti jechi
‘qabattoo’ jedhu kun guutumaa guututti hawaasa aanichaan hojiirra kan oolu yoo ta’u,
‘saqqii’n garuu hawaasicha biratti kan hinbeekamneefi warroota barataniin yeroo
tokko tokko nidubbatama. Namoonni jecha ‘qabattoo’ jedhu kana fayyadamanis,
jechicha akka waan Afaan Amaaraa irraa ergifatameetti fudhatu. Hundeen jecha
qabattoo jedhuu Afaan Oromoo ta’uu shakkiin tokkos jiraachuu hinqabu. Qabattoo
jechuun kan waa qabatu jechuu akka ta’e odeefkennitoonni ragaan qorannichaa irraa
funaaname ni ibsu. Jechoota kanas hima keessa galchinee yeroo ilaallus;

50
 A. Tulluun kofoo bal’aa bitatee qabattoodhaan qabate.
B. Tulluun kofoo bal’aa bitatee saqqiidhaan qabate.

jechoota kanniin lamaanirraa ilaaluun akka danda’amutti, jechootni bakka walii

bu’uun dhiyaatanis, hiikni himoota kennamanii hingeeddaramne. kun kan agarsiisu
jechootni lamman kun hiika masoo waliin qabaachuu isaaniiti.

(40). Haala /Akkaataa

Haalliifi akkaataan waliif hiika masooti. Haala yookaan akkaataa jechi jedhu
hiikni isaa waan walfakkaatu, kan bakka walii bu’uun tajaajilu jechuudha.
Fayyadamni jechoota kanaa hawaasa biratti wal fakkeenya guddaa kan qabudha.
Akkuma beekamu afaan dubbiifi afaan barreeffamaa adda addummaa
qabaachuun isaa ifaadha. Kanaaf, jechoota hiika walfakkii qaban kana dubbii
hawaasaa keessatti isaan qabanirratti hundaa’uun walfakkii isaanii hubachuun
kan danda’amudha. Haaluma kanaan jechoota fakkeenya 38 hawaasa keenya
biratti hiikni isaan qaban fayyadama dubbii irratti walfakkeenya qaba. Hima,
haalli / akkaataan qilleensa bara kanaa ulfaataadha hima kana keessatti haalaafi
akkaataan garaagarummaa hiika kan hinqabneedha. Garuu, fayyadama irratti
sadarkaan isaanii kan walcaaludha. Kunis, irra caalaa Oromoo Arsii Aanaa Wondoo
biratti jecha akkaataa jedhu kana akka fayyadaman ragaa argame irraa
hubachuun nidanda’ama jechudha.

(41). Qaroo / Haxxee / Abshaala / Gamna

Jechootni armaan olitti tuqaman hunduu hiika walitti dhiyaatu kan qaban yoo ta’u,
looga Oromoota iddoo garagaraa jiraataniitiin kan itti fayyadamaniidha. Akka
Oromoota Arsii Aanaa Wondootti, qaroofi haxxee inni jedhu hojiirra kan oolu yoo
ta’u, hiikni isaas, beekaa/beektuu, kan / tan tooftaa/ mala gara garaa beeku/beektu kan
jedhuun bakka bu’a. Jechoonni abshaalaafi gamna jedhanis hiikuma qaroofi haxxeen
qaban kana kan qaban yoo ta’an, Oromoota Maccaafi Tuulamaa biratti haalaan itti
kan fayyadamamuudha. Sababa barnootaan argatanii jechoota kana Oromoonni Arsii
naannoo kanatti argamanis bifa waalta’een itti fayyadamuu jalqabaniiru. Jechoota
kanneen akkaataa armaan gadiitiin hima keessa galchinee yoo illaallu;

A). Qaroon namaa waan darberraa ka’uun kan fulduraaf mala baasa.

51
B). Abshaalli namaa waan namaa waan darberraa ka’uun kan fulduraaf mala baasa.

C). Haxxeen namaa waan darberraa ka’uun kan fulduraaf mala baasa.

D). Gamni namaa waan darberraa ka’uun kan fulduraaf mala baasa.

Akkuma himoota armaan olitti a-d jiran irraa hubachuun danda’amutti, jechootni
jalqaba himaa irratti bakka walii bu’uun tajaajilan hundi jechoota waliif masooti.
Isaanis bakka wal bu’uun dhaamsuma tokko dabarsuuf oolanii jiru.

(42). Bokkaa / Rooba /

Jechi “bokkaa”fi “rooba” jedhu hiikni isaanii walitti dhiheenya guddaa qaba.
Walitti dhiyeenyi kunis, hiika isaan kennan irratti hundaa’uun tajaajila irra kan
ooluudha. Yeroo tokko bokkaa, yeroo biroo ammoo, rooba jechuun hawaasa keessatti
faayidaa irra jechoota oolaniidha. Hawaasni fayyadama keessatti jechoota kanaaf
hiika bakka walii bu’uu kennuun jechuunis, hiikni bokkaa, rooba jedha. Jechoota
kana bakkaa bakkaatti haala walfakkaatuun kan itti fayyadamaniidha. Haaluma
fayyadama kanaatiin walitti dhufeenya jecha bokkaafi rooba jedhuu caalmaatti
hubachuuf hima armaan gadii ilaaluun barbaachisaadha.

A. Bokkaan bara kana baay’ee dhabameera.

B. Roobni bara kana baay’ee dhabameera.

Jechoonni walfakkii hima “a” fi “b” irratti kennaman akkaataa fayyadama

hawaasa biratti qabaniin yoo ilaalle, hima “a” irratti bokkaan bara kanaa baay’ee
dhabameera, hima kana keessatti jechi bokkaa jedhu hawaasa biratti fudhatamni
inni qabu irra caalaa namni barate kan itti fayyadamudha. Hima “b” irratti roobni
bara kanaa baay’ee dhabameera, kan jedhu keessatti haala fayyadama dubbii
hawaasaatiin fudhatamni isaa hawaasa keessatti kan beekamuudha. Kanaaf, bokkaafi
roobni waliif hiika haa ta’an malee irra caalaatti hawaasni jecha “rooba” jedhu kana
bali’naan kan itti fayyadamaniidha.

(43) Qarshii / birrii / Maallaqa

52
Fayyadamni jechoota qarshii, birriifi maallaqa jedhan hiika walfakkii jechoota
qabaniidha. Walfakkiin kunis, kan beekamu tajaajila isaan hawaasa keessatti
qaban irratti hundaa’uudhaan. Qarshii, birrii yookaan maallaqa jennee haala
walfakkaatu keessatti fayyadamuun kan danda’amuudha. Hima qarshii / birrii /
maallaqa qabdaa? Jedhu keessatti jechoonni kun waliif masoo ta’uun
tajaajilaniiru. Garuu, irra caalaa hawaasni aanaa Wondoo kan fayyadamu jecha
birrii yookiin qarshii jedhu ta’uusaa odeeffannoo argame irraa hubachuun
danda’ameera. Maallaqa inni jedhus hawaasa baratan biratti kan tajaajilan ta’uun isaas
beekameera. Kanaafuu, jechi qarshii, birriifi maallaqa jedhan hiikni isaanii
fayyadama dubbii keessatti walfakkaata jechuudha.

(44). Mi’aa / Qaalii

Haalota fayyadama jechoota hiika masoo murteessan keessaa diinagdeeen isa

tokkodha. Kanaaf, jechoonni qaaliifi mi’aa jedhaman dhimma kanaan
walqabachuun tajaajilu kan danda’aniidha. Namoonni gabaa deemanii wanti bituu
deeman sun gatiin olka’aa yoo ta‟ee qaalii yookaan mi’aadha jedhu, kun kan
agarsisuu fayyadamni jechoota kanaa walitti dhufeenya qabachuudha. Kanaafuu,
hima gabaan xaafii torbee darbe keessaa qaalii / mi’aa ture, jedhu keessatti
jechoonni qaaliifi mi’aa jedhaman hiika masoo waliif qabaachuu kan
agarsiisaniidha. Fayyadama hawaasaa keessatti haaluma hima armaan olii kanaan
hawaasni keenya kan itti fayyadamudha.

(45). Kutannoo / Murannoo

Hiikni jecha “kutannoo” jedhutti dhihaatu “murannoo” kan jedhudha. Jechoonni kun
hiika waliif ta’uu kan danda’anis tajaajila hawaasa keessatti kennan irratti
hundaa’uudhaan. Kanaafuu, fayyadama dubbii keessatti hawaasni kutannoofi
murannoo hiika walitti dhihaatu akka qabanitti kan itti fayyadamudha. Fayyadamni
kunis, adda addummaa hiika afaan dubbii irratti yeroo tokko kutannoo, yeroo
biroo ammoo, murannoo jechuun itti fayyadamuu kan danda’uudha. Dabalataanis,
kutannoofi murannoon hima walfakkaatu keessa galanii hiika walitti dhihaatu
qabaachuun hawaasa keessatti tajaajiluu kan danda’aniidha.

(46). Kabaja / Ulfina

53
Jechoonni “kabajaa”fi “ulfina” jedhaman hawaasa keessatti haalli fayyadamaa
walfakkeenya guddaa kan qabudha. Kunis, tajaajila jechoonni kun hawaasa
biratti qabanirratti hundaa’uun faayidaa irra kan ooludha. Hariiroon jechoonni
kun waliin qabanis, akkaataa tajaajila isaaniiitiin walitti dhufeenya kan qabudha.
Kanaaf, kabajafi ulfina kan jedhu kun hariiroon isaanii kan beekamu afaanii
dubbirratti garuu, afaan barreeffamaafi hima keessatti garaagarummaa akka
qaban odeeffannoo argame irraa hubachuun nidanda’ama.

(47). Boolla / Qilee / Hallayyaa

Akkuma beekamu Afaan Oromoo keessa jechoonni fayyadama dubbii keessatti hiika
walfakkaatoo qaban hedduudha. Jechoonni boolla, qileefi hallayyaa jedhaman
akkaataa fayyadama dubbii hawaasa keessatti qabaniin walfakkaatu. Garuu, haala
hawaasni naannoo tokko tokko itti fayyadamuutti yoo ilaalle haalli isaan hiika
garagaraa itti qaban nijira.

A. Sa’attiin boolla keesstti kufte.

B. Sa’attiin qilee keesstti kufte.

C. Sa’attiin hallayyaa keesstti kufte.

Himoota sadan armaan olii keessatti haala galumsa isaaniitiin yoo kan ilaallu
ta’e, jechoonni hallayyaafi qilee jedhaman hiika garagaraa qabachuu danda’u.
Kanaafuu, hima jalqabaa keessatti qilee kan jedhu yoo ilaalee sa’attiin kufuu
yookaan qileetti du’uu kan agarsiisuudha. Hima sa’attiin hallayyaa dhaqxe jedhu
keessatti immoo jecha hallayyaa jedhu kun sa’attiin hallayyaa keessa bu’uun yookaan
seenuu isa jedhu agarsiisa. Kanaafuu, haala itti fayyadama ummata naannoo
garagaraa irratti hunda’uun jechoonni hallayyaafi qilee jedhamaan guutumaan
guututti hiika walfakkatuu qaban jennee murteessuun rakkisaadha. Kanaaf,
naannoo tokko tokkotti hiika walfakkaatuu qabaachuu kan danda’an yoo ta’u,
naannoo birootti immoo,walfakkaachuu dhiisuu danda’u, kun looga hawaasaa irratti
hunda’a jechuudha.

(48). Kallee/ Hanqaaquu / Buuphaa

54
Jechoonni kallee, buuphaafi hanqaaquu jedhaman kun fayyadama dubbii
keessatti hiika waliif masoo ta’an yeroo qaban kan mul’atuudha. Haalli isaan hawaasa
keessatti tajaajila itti kennan walfakkeenya guddaa kan qabuudha. Kanaaf, hawaasni
jechoota kana galumsa walfakkaatu keessatti hiika walfakkaatuuf yeroon itti
tajaajilaman kan mul’atuudha. Kun ammoo, kan agarsiisu jechoonni kallee,
buuphaafi hanqaaquu jedhaman hima keessatti hiikni isaanii walitti dhufeenya kan
qabu ta’uusaati.

A. Kalleen Bara Kana Mi’aadha.

B. Buuphaan Bara Kana Mi’aadha.

C. Hanqaaquun Bara Kana Mi’aadha.

Jechoonni himoota A-c irratti kennaman galumsa isaanii hawaasa keessatti

qaban walfakkeenya guddaa kan qabudha. Kunis, hawaasni haala armaan olii
kanaan jechoota masoo kanneen afaan dubbii keessatti itti fayyadamuu
nidanda’a. Haata’u malee, sadarkaan itti fayyadama hawaasa keessatti qabaniin
walcaaluu nidanda’a. Kunis, hanqaaquu kan jedhu kun namoota hedduu biratti
fudhatama kan qabudha. Kanaaf jechoonni kun gareen isaan jalatti ramadaman
maqaa (noun) kan jedhudha. Haaluma kanaan, kallee, buuphaafi hanqaaquu kan
jedhaman hiika masoo fayyadamaa jalatti kan ramadamaniidha. Walumaagalatti,
boqonnaa kana keessatti namoota 28 akka iddattootti fayyadamuun ragaalee
funaanamanii qaacceffaman irraa hubachuun kan danda’ame, Haala fayyadama
hiika masoo, gosoota jechoota hiika masoo qabanii, wantoota fayyadama kana
murteessanfi faayidaa inni hawaasa keessatti qabu ilaalamaniiru.

4.2. Faayidaa jechoota hiika Masoo

Afaan waliigaltee keessatti jechoonni hiika masoo qaban faayidaa hedduu qabu.
Dubbattoonni afaan tokkotti dhimma bahan looga garagaraa irraa walitti dhufuu
danda’u. Yeroo kana dubbiin inni kuun dubbatu, isa kaaniif haaraa ta’uu danda’a.
Yoo inni lammaffaa sun hiika jechicha wallaalamee, jecha walfakkaataa biroon bakka
buusee dubbate isa kaaniifis ifa ta’uu danda’a. Haala kanaan jechoonni masoo
namoota waliigalchuuf nitajaajilu jechuudha.

55
Fakkeenyaaf namni looga Oromoo Arsii keessatti dhalatee guddate tokko, nama
Oromoo Wallaggaa keessatti dhalatee guddate tokkoon “Ani nama waan badaa qaaqu
hinjaaladhu”, jechuun yoo itti dubbate namichi sun hiika jechoota ‘badaa’fi ‘qaaquu’
jedhanii wallaaluu yookiin hiika biroo itti kennuu danda’a. Hiikni inni kennuufii
danda’us, ‘Badaa’ kan jedhuuf ‘baay’ee’ yookiin ‘guddaa’ kan jedhutti hiikkachuu
danda’a. Yeroo kana dhaamsi namtichaan darbuu barbaade osoo galmaan hin gahin
karaatti hafa jechuudha. Osoo namtichi Arsii sun yeroo dubbatu jechoota hiika masoo
qaban fayyadamuun ‘badaa / gadhee / fokkisaa’ , ‘qaaquu / dubbachuu / haasawuu’
jechuun dubbateera ta’ee, namticha kaaniifis salphaatti hubatama; ergaan dubbii
sanaas galmaan gaha ture.

Kanaaf, jechoonni hiika masoo waliif ta’an haasaa dubbataan tokko dhiyeessu,
dhaggeeffataan akka salphaatti hubatuuf tajaajila olaanaa kenna jechuun nidanda’ama.

4.3. Haala Fayyadama jechoota hiika masoo

Jechoonni hiika masoo waliif qaban haala yookiin akkaataa garagaraatiin tajaajilarra
oolu. Akkaataan isaan faayidaarra oolaniinis; safuu ibsuuf, da’umsa ibsuuf. gadda
ibsuufi kan kana fakkaatan keessatti nitajaajilu.

Safuu ibsuuf yeroo jennu, akkaataa Oromoonni waan dubbatamuu qabuufi hinqabne,
yoomiifi eessatti dubbatamuu akka qabuufi hinqabne kan ilaallatudha. Akka ragaa
odeefkennitootaa irraa hubatamutti, hawaasni Oromoo Arsii Aanaa Wondoo wantoota
dubbachuun dhoorgaa ta’e akkaataa itti dubbatuufi dubbachuu dhiisu kan qabuudha.
Fakkeenyaaf, Ilmi maqaa soddaatii isaa, akkasumas intaltis maqaa soddaafi soddaatii
ishee waamuu hindandeessu. Maqaa haaraa itti baasuun waamu. Yoo maqaan soddaa
isaa/ ishee ‘Bariisoo’ ta’e ‘Soommiiso’ , yoo maqaan isaanii ‘Bunaa’ ta’e’ ‘Kumaa’
jedhanii waamu malee maqaa hindhahan. Kun safuun hawaasaa akka hincabneef kan
itti fayyadamamudha.

Da’umsa ibsuufis jechoonni tajaajilan akkaataa garagaraan hojiirra oolu. Fakkeenyaaf,

haala fayyadama hiikaa hawaasa Oromoo Arsiitiin dubartiin takka yoo deette,
nidhalte hinjedhamu. Ebaleen ni deette, ni hiikkamte, nihoffolte jechuun dubbatama.
Namaaf ni dhalte jechuun hawaasicha biratti akka qaaniitti fudhatama.

Jechoonni masoo haala fayyadamaan gadda ibsuuf gargaaranis nijiru. Isaanis.

Daa’imni tokko yoo du’e, ni du’e hin jedhamu ‘jalaa deebi’e/te’ jedhama, Mannis yoo

56
gubate, manni gubate hin jedhamu ‘bishaantu jala yaa’e’ jedhama. Fardi yoo du’e
immoo ‘fardi ni jaare’ jedhama. Sababiin namoonni haala kanaan fayyadamaniif
miirri gaddaa nama keessatti akka hin uumamneefidha. Kanaafuu, jechoonni hiika
masoo qaban akkaataa garagaraan tajaajilarra oolu jechuudha.

4.4. Gosoota jechoota hiika Masoo

Jechoonni hiika masoo waliif qaban gosoota adda addaa jalatti ramadamuu danda’u.
Isaan keessaa hiika masoo loogaa, hiika masoo fayyadamaafi hiika masoo dhokataa
ta’u.

Hiikni jechoota masoo loogaa akkaataa dubbii namoota saba tokkoo ta’anii bakka
garagaraa jiraatanii yaada tokko ibsuuf jechoota adda addaa fayyadaman kan
ilaallatuudha. Fakkeenyaaf, handarii, gugee, bullaallaa, saphaliisa, makoodii
jechoonni jedhan kunniin hunduu allaattii gosa tokkoo ibsuuf kan hawaasni Oromoo
godinaalee garagaraa keessa jiraatu itti fayyadamuudha. Jechoota hiika masoo loogaa
qaban kanneen jedhaman isaan akkanaa kanadha.

Jechoota hiika masoo fayyadamaa jedhamuun kan beekaman immoo kan uumamu
yeroo yaadrimee tokko itti fayyadama keessatti hiika garaagaraan ibsamanidha.
Fakkeenyaaf: Dhahuu / rukutuu / tumuu

Deeme / lixe / kute / sokke

Jechoonni armaan olitti mul’atan hiika walfakkaataa kan bakka bu’an yoo ta’anis,
dubbiifi barreeffama irratti garaagara. Jechoota kanniin itti fayyadama isaaniitu
walfakkaata jechuudha.

Hiikni dhokataa Karaa hiikni jechaa kallattii yookiin masoo ittiin argamu keessaa
isa tokko ta’ee yaadrimeen tokko hiika irra keessaaf osoo hintaane hiika
keessoo ykn dhokataa mul’isuuf gargaarudha.

Fakkeenya: Leenca ; Bineensa bosonaa, goota , Kan foon malee hin nyaanne, cimaa
kan bakka bu’uudha. Kanaaf jechoonni kunniin hiika gubbaa isaa osoo hintaane, hiika
keessaatu akkanatti akka hiika kenninuuf nugargaare jechuudha.

57
BOQONNAA SHAN: CUUNFAA, ARGANNOOFI YABOO

5.1. Cuunfaa

Kaayyoon waliigalaa qorannoo kanaa inni guddaan jechoota hiika masoo qaban
Godina Arsii Lixaa Aanaa Wondoo gadi fageenyaan qaaccessuudha. Ka’umsi
qorannoo kanaas faayidaafi haala fayyadama jechoota hiika masoo qabanii
hawaasicha keessaa funaanuun addaan baasuudha. Barbaachisummaan qorannoo
kanaa fayyadama afaanii, hiika jechootaa, duudhaa falaasama, ilaalcha,
eenyummaa, jiruufi jireenyaafi kan kana fakkaatan qorachuu barbaadaniif karaa
bana. Daangaan qorannichaas, qaaccessa jechoota hiika masoo qabanii Godina
Arsii Lixaa Aanaa Wondoo kan jedhudha. Haaluma kanaan, ragaan hayyoonni
kennan adda addaa qorannoo kana keessatti fayyadameera. Kana gochuufis,
malleen qorannoo gaggeessuu keessatti gargaaran keessaa mala qorannoo
akamtaatiin dhimma ba’amuun qo’annoon gaggeeffameera. Kana malees, dhimma
qo’atamu galmaan gahuu kanarratti ragaaleefi odeeffannoo funaanachuudhaaf
meeshaalee funaansa ragaalee keessaa af-gaaffiifi marii garee fayyadameera.
Qoratichi qorannoo kana gaggeessuuf iddattoo namoota digdamii saddeet irraa
fudhachuun qorannoosaa adeemsiseera. Gama biraatiin, ragaaleefi odeeffannoo
garagaraa funaanaman kunis, jalqaba ragaan af-gaaffiinfi marii gareetiin argame
qaacceffamuun hiikni itti kennameera. Dhumarrattis, odeeffannoon qorannoo kanaa
malleen akkamtaan ibsamee, sana booda ragaalee funaanaman qaaccessuuf
qabxiilee armaan gadii irratti xiyyeeffannoon godhameera.

. Gosoota hiika masoo fayyadama afaanii keessatti

. Tooftaa hawaasni hiika masoo afaan dubbii keessatti itti fayyadamu

. Haala hawaasni Aanaa Wondoo jechoota hiika masoo qaban itti fayyadamu

 .Tajaajila jechoota hiika masoo fayyadama dubbii keessatti

Qabxiiwwan armaan olii bu’uureffachuun odeeffannoon erga sassaabamuun

qaacceffamee booda yaadni argannoo armaan gadii bira ga’ameera.

58
 5.2. Argannoo Qorannichaa

Jechoota hiika masoo qabanii Godina Arsii Lixaa Aanaa Wondoo qaacceessuuf
afgaaffiifi marii garee gaggeeffame bu’uura godhachuun argannowwan qorannichaa
akka armaan gadiitti dhiyaatanii jiru.

 Hiikni masoo garee jechoota Afaan Oromoo kan akka maqaa, maqibsii,

gochimaafi durduubee of keessatti qabachuu akka danda’u.

 Fayyadamni hiika masoo guutuu jechoota Afaan Orommo keessatti kan

mul’atu miti.

 Jechoonni masoo jechoota uunkaadhaan osoo hintaanee hiikaadhaan

walfakkaatanidha.

 Hiikni masoo gamisaa afaan dubbii keessatti kan mul’atu ta’uu

 Gosoota hiika masoo keessaa hiikni masoo fayyadamaafi loogaa hawaasni kan

itti tajaajilamu ta’u.

 Fayyadamni hiika masoo irra caalaatti kan mul’atu afaan barreeffamaa osoo

hinta’in afaan dubbii ta’uu.

 Jechoonni masoo irraa caalaa fayyadama dubbiirratti kan mul’atanidha.

59
5.3. Yaboo Qorannichaa

 Waajjirri aadaafi tuurizimii aanichaa jechoota hiika masoo ta’an osoo qabuun
koree waaltina jechootaatiif beeksisee;

 Biiroon aadaafi tuurizimii Oromiyaa jechoota hiika masoo walitti qindeessuun

osoo qaama dhimmi ilaaluuf ibsee;

 Namoonni waaltina jechootaa irratti hojjetan osoo jechoota hiika masoo waliif
ta’an kana bifa hawaasni hundi hubatee itti fayyadamuun hojii waaltessuu osoo
gaggeessee;

 Hawaasni fayyadama keessatti afaan dubbii irra osoo afaan barreeffamaa

filatee;

 Hawaasni fayyadama dubbii yeroo gaggeessuu osoo looga nama hunda biratti
giddu galeessaa filatee;
 Jechoota hiika masoo yeroo fayyadaman amma danda’ametti hojii moggaasa koree

waaltinaatti osoo gargaaramanii;

 Dhimmamtootni Afaan Oromootiin hojjetanfi barreessittoonni galmee

jechootaa kanneen sadarkaa garagaraa waliitti fiduun haala fayyadama hiika
masoo irratti mari’achiisuun osoo jiratee;

60
 Wabiilee

Addunyaa Barkeessaa. (2011). Akkamtaa: Qorannoo Hujoo. Finfinnee: Oromiyaa.

_____(2014). Semmoo: Bu’uura Barnoota Afaaniifi Afoola Oromoo.

Finfinnee: Far East Trading P.L.C

Alamuu Hayiluu, (1994).“High school teachers Attitudes Towards an Awareness

Raising Approach to vocabulary Teaching”.Addis Ababa University.

MAThesis (kan hinmaxxansamne)

Asher,R.E. (1994). Encyclopedia of Languageand Linguistics. New York:

Pergman Press Ltd.

Atkins, J.et Al, (1996). Skills Development Methodology: Part II. Addis

Ababa: Addis Ababa University Printing Press.

Clark, H. (1996). Using Language. Cambridge: Cambridge University Press.

Cook, V. (1976). Second Language and Language Teaching. New York:

Oxford University Press.

Cooper,R (1976).The Study of Language use. In M.L. Bender, J.D.Brown, R.L.

Crystal , D.(1997).The Cambridge Encyclopedia of Language.Cambridge:

Cambridge University Press.

Freeman, D. & Freeman, Y. 1992). Whole Language for Second Language

Learners. Portsmouth, NH: Heinemann.

Finch, G (2003). How to study Linguistics: aguide to understand Language (2

Gay , L.R.(1981). Educational Research. Competencies For Analysis and

Application.Columbus: Bella and Howell Campany.

61
Gairns,R. and S. Redman(1986). Working With Words: A Guide to teaching and

learning Vocabulary. Cambridge: Cambridge University Press

Harmer, J. (1991). The Practice Of English Language Teaching. London: Longman

Hallowell,A.I.(1995). The Self and its Behavioral Environment In Culture

and Experience Phila dephia: University Of Pennsylrania Press. Pp.75-110

Holmes,J.(1992).An Introduction to socio lingustic.London and Newyork:

Longman

Hudson,R,A (1980). Sociolinguistics. Cambridge : Cambridge University press.

Kraus,R.M.and Chiu,C.(1997).Language Cognition and Communication CA:Santa

barbar.

Levy-Brljia,Lucien.(1965). How Natives Think (transl.A.Clare, 3rd edn.),

Princetion: University Press.

Meetham,(1971). A.R. Encyclopedia of Linguistics,Information and control.

Pegman Press- London.

Mehal, M.(2003). Psychological aspects of natural Language or words our

selves. Austin Univerity of Texas.

Mohome, P.M. (1972). Naming in Sesotho. Its Socio-cultural and Linguistics

Basis. New York:University College.

Palmer,F.R.(1981). Semantics. A New Outline,(2nded.) Cambridge: Cambridge

UniversityPress.

Saeed, J (2004) Semantics (2nded.). Oxford Black well.

Schmitt, N. (2006). Vocabulary in Language Teaching. Cambridge:

Cambridge University Press.

62
Sebastain,L.(2002). Understanding semantics. Oxford university press: Inc

Newyork.

Stanojevic Maja, (2009) Cognitive Synonyms: a General overview:Facta

Universitatis, Linguistics and Literture Seriess 7(2): 193-200.

Tamaasgeen Nagaasaa,(1990). Qubee Afaan Oromoo. Wiirtuu Barruulee

Waaltina Afaan Oromoo Keessatti: Finfinnee: Mana Maxxansa Daldala

Jildii 5ffaa.

Ur,P.(1986). A Course In Language Teaching: Cambridge: Cambridge university

Press.

Wallace, M.J (1981 ). Teaching Vocabulary. Oxford:Heinemanr Educational Books

Ltd

Wolff, E. (2000).“Language and society.” In Heince, B and Nurse, D. (eds.).

African languages: An Introduction: Cambridge university press.

Yule , G. (1996).The study of Language. Cambridge: Cambridge University press.

__.(2006).The study of Language(2nded.). Cambridge: Cambridge University Press.

63
Dabalee A

Jechoota hiika masoo qaban kanneen hinqaacceffamin

Addeessa = ji’a / baatii

bubbee = hobomboleettii

kosii = xurii / gataa / balfa

Duroome = soorome , badhaadhe

Hinaaftuu = Waanyoo

Guungumuu = Gururi’uu

Bilisummaa = walabummaa / birmadummaa

Yaasuu = bobbaasuu

Cinaa = Maddii / ladda / bira / bukkee

Hoongee = caama / gogiinsa

Bokoke = afuufamame / iita’e

dhugoomsuu = mirkaneessuu

darbuu = lufuu / cee’uu / taruu

baay’ee = hedduu / danuu

jabaa = cimaa /qaxalee

rakkisuu = cunqursuu / gidirsuu

jalqabuu = eegaluu

xaaruu = ifaajuu / carraaquu

Dargaggeessa = dardara

diina = gufuu / farra / amajaajii

64
faallaa = masaanuu

Eeguu = tiksuu

Qabsoo = fincila / diddaa

xumuruu = goolabuu / raawwachuu

Arjoomuu = gumaachuu / kennuu

rakkina = gidiraa / gadadoo

qottoo = gasoo

tuuta = hoomaa / macca

Hawwii = fedhii / kajeellaa

qaaqa = haasaa/ dubbii

Haada = wodaroo / funyoo

Tiifuu = shiira / kirfaffuu

kafanaa = uffata / huccuu / wayyaa

morkii = dorgommii

milkaa’ina = fiixaan bahuu / oofkaluu

amba = orma / alagaa

Siggaa = qorra / diilalla / dhaamocha

Qorsoo = akaayyii

Olola = oduu sobaa

maandhaa = quxisuu

gargaarsa = deeggarsa / tumsa

Saalfii = qaanii / yeelloo

dhaggeeffachuu = caqasuu

65
Dabalee B

Afgaaffii Ragaa kennitootaaf qophaa’e kan agarsiisu.

Yuunivarsiitii Arsii Kolleejjii Saayinsii Hawaasaafi Huumaanitii Muummee

Afaan Oromoofi Og-barruu

Af-gaaffii Ragaa kennitootaaf Qophaa’e.

Kabajamtoota ragaa kennitoota af-gaaffii qorannichaa, qorannoon kun mata

duree “Qaaccessa Jechoota Hiika Masoo Oromoo Arsii Godina Arsii Lixaa Aanaa
Wondoo” jedhurratti xiyyeeffata. Kaayyoon qorannoo kanaas, Jechoota Hiika
Masoo Oromoo Arsii walitti qabuun qaaccessuun dhaloota haaraan gahuudha.
Kanaafuu, jechoota hiika masoo hawaasni Oromoo itti fayyadamaa tureefi ammas
itti fayyadamaa jiru sodaa tokko malee ifaafi bilisaan akka naaf dhiyeessitaniifi
ibsitan kabajaan isin gaafadha. Gumaacha naaf gootaniif guddaa galatoomaa!

Maqaa________Saala_____Umurii____Ganda_____Gahee hojii_____________

Gaaffilee Af-Gaaffii Ragaa Kennitootaaf Dhiyaatan.

1. Jechoonni hiika masoo hawaasni Oromoo Arsii isin biratti itti fayyadamtan
kam fa’i?
2. Faayidaan hiikni jechoota masoo hawaasaa Oromoo Arsii isiniif qabu maali
jettanii yaaddu?
3. Haalli fayyadama hiika jechoota masoo hawaasa Oromoo Arsii Aanaa
Wondoo biratti maal fakkaata?
4. Gosootni hiika jechoota masoo hawaasa kana biratti irra caalatti itti
fayyadamamu kam fa’i?
5. Hawaasni Oromoo Aanaa kanaa jechoota hiika masoo qaban kanneen haala
kam kam keessatti fayyadamtu?

66
Dabalee C

Gaaffilee Marii Garee Ragaa kennitootaaf qophaa’e kan agarsiisu.

Yuunivarsiitii Arsii Kolleejjii Saayinsii Hawaasaafi Huumaanitii Muummee

Afaan Oromoofi Og-barruu

Gaaffilee Marii Garee Ragaa kennitootaaf Qophaa’e.

Kabajamtoota ragaa kennitoota Marii Garee qorannichaa, qorannoon kun mata

duree “Qaaccessa Jechoota Hiika Masoo Oromoo Arsii Godina Arsii Lixaa Aanaa
Wondoo” jedhurratti xiyyeeffata. Kaayyoon qorannoo kanaas, Jechoota Hiika
Masoo Oromoo Arsii walitti qabuun qaaccessuun dhaloota haaraan gahuudha.
Kanaafuu, jechoota hiika masoo hawaasni Oromoo itti fayyadamaa tureefi ammas
itti fayyadamaa jiru sodaa tokko malee ifaafi bilisaan akka naaf dhiyeessitaniifi
ibsitan kabajaan isin gaafadha. Gumaacha naaf gootaniif guddaa galatoomaa!

Maqaa________Saala_____Umurii____Ganda_____Gahee hojii_____________

Gaaffilee Marii Garee Ragaa Kennitootaaf Dhiyaatan.

1. Jechoonni hiika masoo Oromoo Arsii isin itti fayyadamtan kam fa’i?
2. Faayidaan hiikni jechoota masoo hawaasaa Oromoo Arsii isiniif qabu maal
akka ta’e waliin mari’adhaatii naaf ibsaa.
3. Haalli fayyadama hiika jechoota masoo hawaasa Oromoo Arsii Aanaa
Wondoo biratti maal akka fakkaatu erga waliin marii taasiftanii booda naaf
ibsaa.
4. Gosootni hiika jechoota masoo hawaasa kana biratti irra caalatti itti
fayyadamamu kam fa’i?
5. Hawaasni Oromoo Aanaa kanaa jechoota hiika masoo qaban kanneen haala
kam kam keessatti fayyadaman waliin marii taasisaatii naaf ibsaa.

Hirmaannaa taasiftaniif guddaa galatoomaa!

67
 Dabalee D

Ibsa Odeeffannoo Odeef-kennitootaa

T/L Maqaa Guutuu Saala Umrii Gahee hojii Ganda

H/W/A/T/A/
1 Aadde Badhaatuu Lolamoo Shuumii Dhi 40 Wondoo M/ Intaayyee
Aadde Bantaa Gammachuu Saafayoo I/G/DH/Dubartootaa
2 Dhi 50 G/Q/B Maddoo

3 Aadde Moominaa Shankalaa Gaaddisaa Dhi 35 Q/bulaa G/Q/B/ Booraraa

4 B/saa Ballaxee Nageessoo Oogatoo Dhi 40 B/saa G/Q/B/ Maddoo

5 B/saa Utuboo Badhaasoo Diboo Dhi 55 B/saa G/Q/B/ Booraraa

6 Darg. Kadiir Biiftuu Caakkisoo Dhi 27 Barataa G/Q/B/ Booraraa

Q/Bulaa
7 Gaaddisaa Elemoo Badhaasoo Dhi 38 G/Q/B Maddoo
Q/Bulaa
8 H/Muhaammad Tashoo Qurii Dhi 72 G/Q/B Maddoo

9 Obbo Aabbuu Leellisoo Nageessoo Dhi 44 Q/bulaa G/Q/B/ Booraraa

10 Obbo Aagaa Kaakkaa Bun’uushee Dhi 57 Q/bulaa G/Q/B/ Booraraa

Q/Bulaa
11 Obbo Abbabaa Addoo Qaabatoo Dhi 43 G/Q/B Maddoo
Q/Bulaa
12 Obbo Abdallaa H/Annootaa Bariisoo Dhi 65 G/Q/B Maddoo
Q/Bulaa
13 Obbo Biiftuu Caakkisoo Hanaaqoo Dhi 70 G/Q/B Booraraa
Q/Bulaa
14 Obbo Boonaa Danboobaa Qooccoo Dhi 60 G/Q/B Maddoo
Q/Bulaa
15 Obbo Fayyisaa Togaa Weeboo Dhi 46 G/Q/B Gootuu
Q/Bulaa
16 Obbo Galatoo Eda’oo Shobee Dhi 67 G/Q/B Shiree
Q/Bulaa
17 Obbo Gammachuu Jaarraa Badhaasoo Dhi 55 G/Q/B Maddoo

18 Obbo Gammadaa Badhaasoo Guutaa Dhi 67 Q/Bulaa G/Q/B Maddoo

68
 Q/Bulaa
19 Obbo Guutaa Waarituu Goobanaa Dhi 73 G/Q/B Booraraa
Q/Bulaa
20 Obbo Habiib Suleeyman Bochee Dhi 44 G/Q/B Maddoo

21 Obbo Hambassaa Maraboo Waarituu Dhi 42 Q/bulaa G/Q/B/ Maddoo

H/W/A/T/A/
22 Obbo Hammeessoo Gusii Tashoo Dhi 64 Wondoo M/ Intaayyee
Q/Bulaa
23 Obbo Nabii Shuukkoo Cootaa Dhi 45 G/Q/B Gootuu

24 Obbo Raammatoo H/kadiir Tashoo Dhi 72 Q/bulaa G/Q/B/ Booraraa

25 Obbo Tashoo Dannaboo Saqaqii Dhi 61 Q/bulaa G/Q/B/ Gootuu

Q/Bulaa
26 Obbo Tum’ee Seebbaroo Qaabatoo Dhi 78 G/Q/B Maddoo
Q/Bulaa
27 Obbo Worquu Taaddasaa Abarraa Dhi 54 G/Q/B Gootuu
Q/Bulaa
28 Obbo Xinashoo Badhaanee Guyyee Dhi 66 G/Q/B Maddoo

69