DNS nima?

DNS “Domain Name System” (Domen nom tizimi) jumlasining qisqartmasidir. U internetdagi esda saqlash oson bo’lgan sahifa nomlarini ularning haqiqiy manzili bo’lgan raqamlarga bog’lashda ishlatiladi.

DNSni telefoningizdagi adreslar kitobchasiga o’xshatish mumkin. Siz u yerdagi ismlar orqali ma’lum bir telefon raqamini qidirasiz; internetda esa vebsaytlarni. Ayrimlar uni ulkan xaritaga qiyoslaydi: unda qaysi saytning qayerda joylashgani belgilangan bo’ladi.

Masalan, “Amerikaovozi.com” brauzerda shu nom bilan yoziladigan manzilga berilgan domen nomidir. Odamlarning yodida qolishi uchun bu nom qulay, lekin sahifani sizga topib beradigan veb serverlari uchun u hech narsani anglatmaydi.

Internet protokoli asosida bu domenga biriktirilgan haqiqiy internet manzili “92.122.213.211” raqamlaridan iborat. Bu maxfiy ma’lumot emas, ammo uni eslab qolish qiyin. Foydalanuvchilarga qulay bo’lishi uchun bu raqamlar yodlash va yozish oson bo’lgan so’z va nomlarga biriktirib qo’yiladi.

U qanday ishlaydi?

Ochiq internetdagi hamma narsa, jumladan, sizning internet provayderingiz ham o’ziga xos DNS manziliga ega. Hozir siz foydalanayotgan serverning DNS manzilini aniqlash uchun “cmd” funksiyasiga borib, “ipconfig/all" so’zini yozsangiz, bir nechta raqam va nuqtalardan iborat manzil chiqadi.

Shuni ham unutmaslik kerakki, DNS ma’lumotlari faqat bir joyda bo’lmaydi. Ularning ko’plab nuxsalari internetda tarqalgan. Mana shu ikki omil hamda internetning markazlashmagan strukturasi xavfsizlik bo’yicha muammolar tug’diradi va ayrim hukumatlar hamda g’arazgo’y shaxs va guruhlar bundan o’z maqsadlari yo’lida foydalanishi mumkin.

Sodda qilib aytganda, internet provayderi yoki hukumat biror saytni boshqa manzilga yo’llash uchun DNS ma’lumotlarini o’zgartirishi yoki “zaharlashi” mumkin. Masalan, O’zbekistondagi foydalanuvchi “Amerikaovozi.com” saytiga tashrif buyurmoqchi bo’lsa, “zaharlangan” DNS ma’lumoti uni boshqa bir soxta saytga yoki manzilning bloklangani haqidagi xabar yozilgan sahifaga olib borishi mumkin. Yoki barcha traffikning yo’li to’silib, “404 Sahifa topilmadi” degan yozuv chiqadi.

Ayni paytda foydalanuvchilar ham DNSning ana shu kamchiligidan foydalanib, hukumat qo’ygan blokni aylanib o’tishlari mumkin. Shu maqsadda ishlatish mumkin bo’lgan ko’plab DNS xizmatlari bor. Keling, ulardan end mashhuriga e’tibor qarataylik: Google DNS.

Google o’zining DNS ro’yxatiga ega bo’lib, undan istalgan odam bepul foydalanishi mumkin. Saytlarning to’g’ri xaritasi va haqiqiy IP manzillari joylashgan bu ro’yxatni ikkita IP manzilidan topish mumkin: “8.8.8.8" hamda "8.8.4.4". Kompyuter yoki telefoningiz moslamalarini o’zgartirish orqali siz ana shu “zaharlanmagan” DNS ro’yxatidan foydalanib, bloklangan saytlarni ochishingiz mumkin.

Buni amalga oshirish biroz murakkab bo’lishi mumkin. Chunki kompyuterlardagi turli operatsiyon tizimlarining ishlash tartibi har xil. Unga qanday bog’lanish haqida Googlening maxsus ko’rsatmalari bor. Googlening DNS ro’yxatiga ulanib olishingiz bilan, o’zingizni “zaharlangan” manzillardan va bloklardan asragan bo’lasiz.

DNS manzillarini “zaharlash” orqali saytga blok qo’yish ancha eskirgan usul. Bundan, odatda, birinchi chora sifatida yoki texnik iqtidori cheklangan hukumatlar foydalanishadi. Uni xuddi yo’l bo’yiga o’rnatilgan harakat belgisiga o’xshatish mumkin. Oldinda yo’lning yopiq ekani haqida belgi turgan bo’lsa ham, tajribali va qo’lida xaritaga ega haydovchilar uni qanday aylanib o’tishni yaxshi biladi. Texnik imkoniyati yuqori hukumatlar esa, odatda, yo’lni to’sishning mukammalroq usullaridan foydalanadi.

Kamchiliklari

DNS tasodifiy internet bloklarini aylanib o’tishda qo’l kelishi mumkin, ammo amaliyotda uning har doim ham ish berishi qiyin. Internet qattiq nazorat qilinadigan davlatlarda yashovchi fuqarolar senzuraga qarshi mukammalroq himoya vositalaridan foydalanishi kerak.

Shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, DNS sizning shaxsiy ma’lumotlaringizni yashirmaydi. Agar istashsa, hukumat va xakerlar har doim sizning DNS orqali nima qilayotganingizni kuzatib turishi mumkin.

DNS bloklarni tez aylanib o’tish uchun juda qulay, ammo shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish imkoniyati yo’q. U bloklarni ochish qurolidan ko’ra ko’proq vaqtinchalik hiylaga o’xshaydi. Shuning uchun imkoniyatlari cheklangan.