احیای«قرقیعان»؛ جشن کودکان عرب خوزستان

عرب‌های خوزستان در نیمه رمضان جشن «قرقیعان (گرگیعان)» را برپا می‌کنند. این جشن که به کودکان اختصاص دارد و گفته می‌شود پیشینه‌ای چه بسا دیرینه‌تر از اسلام دارد، در دهه‌های اخیر کمرنگ و در حال از میان رفتن بود اما در سال‌های اخیر احیا شده و رونق چشمگیری گرفته است، تا جایی که با پشتیبانی شهرداری اهواز این آئین به صورت گسترده در نمایشگاه بین‌المللی این شهر برگزار می‌شود.

جشن قرقیعان که به گویش عربی محلی، گرگیعان تلفظ می‌شود علاوه بر خوزستان در سراسر کرانه خلیج فارس و کشورهای عراق، کویت، بحرین، قطر، عربستان سعودی و عمان نیز بر پا می‌شود. علاوه بر عرب‌ها، مردمان غیرعرب نیز در شهرستانهای دیلم، گاوبندی، دیر و کنگان نیز این جشن را برپا می‌کنند و آن را «گرگشو» می‌نامند.

بجز در امارات متحده عربی و شادگان که این جشن را «حق‌اللیله» می‌نامند و در نیمه شعبان برگزار می‌کنند؛ قرقیعان در بقیه مناطق در نیمه ماه رمضان برگزار می‌شود.

از آن رو که این روز با تولد امام حسن، پیشوای دوم شیعیان همزمان است، نزد عرب‌های خوزستان و دیگر مناطق شیعه‌نشین رنگ و بوی دینی هم گرفته و گرامی داشته می‌شود؛ حال آنکه دیگر شیعیان، جشن و مراسمی به این مناسبت ندارند.

از سال ۱۳۹۵، استقبال مردمی از برپایی قرقیعان در ایران بیشتر شده اما کنشگران فرهنگی عرب خوزستان می‌گویند برخی از مخالفان جمهوری اسلامی ایران، از تلاش برای امکان‌پذیری این استقبال عمومی انتقاد کرده و عقیده دارند که این کنشگران عرب به بهانه این مراسم به دنبال نزدیک کردن خود به حکومت هستند تا «هویت عربی» را زنده و بارز کنند.

حال آنکه کنشگران عرب در خوزستان می‌گویند نهادهای حکومتی به‌سختی با قرقیعان کنار آمده‌اند و چه‌بسا اگر همزمانی آن با تولد امام حسن نبود، اجازه احیای دوباره این مراسم را نمی‌دادند.

قرقیعان با کوشش قاسم آل‌کثیر، روزنامه‌نگار و کنشگر فرهنگی عرب خوزستانی در سال ۱۳۹۵ ثبت ملی شد.

آقای آل‌کثیر می‌گوید دو سال دوندگی کرد و اسناد و مدارک گردآورد تا توانست قرقیعان را به عنوان میراث معنوی مردم عرب خوزستان ثبت ملی کند و مسئولان فرهنگی را قانع سازد تا امکان برگزاری این جشن را به صورت همگانی فراهم بیاورند.

امسال با پشتیبانی شهرداری اهواز این آیین به صورت گسترده در نمایشگاه بین‌المللی این شهر برگزار شد.

نحوه برگزاری جشن قرقیعان چگونه است؟

قاسم آل‌کثیردر مورد نحوه برگزاری جشن قرقیعان در خوزستان می‌گوید که کودکان گاها پس از افطار به کوچه‌ها می روند و با زدن سنگ به هم یا کوبیدن بر ظروف فلزی ترانه می‌خوانند. مثلا آنها به عربی می‌خوانند: «عطونا الله یعدیکم بیت مکه یودیکم. یعنی به ما عیدی بدهید که خدا سفر مکه را به شما عیدی بدهد» یا اینکه «ماجینه یا ماجینه حل الکیس و انطینه یعنی آمدیم و آمدیم، در کیسه را باز کن و به ما شیرینی عیدی بده».

گاه کودکان دو دسته می‌شوند، یک گروه می‌خواند: «گرگیعان و گرگیعان» ‌و گروه دیگر جواب می‌دهد: «الله یعطیکم رضعان یعنی خدا به شما بچه بدهد یا اینکه الله ایخلی اولیدکم یعنی خدا پسر کوچکتان را نگه دارد». گاهی این ترانه‌خوانی بین دو دسته، یکی دسته دختران و دیگری، دسته پسران تقسیم می‌شود و مراسم تا نیمه شب ادامه می‌یابد.

دراین بین بزرگترها هم در کیسه‌هایی که کودکان به همراه دارند، آجیل و شیرینی می‌ریزند. این مراسم در خوزستان با رقص و موسیقی همراه است. پسربچه‌ها دشداشه (لباس عربی) و دختران، لباس سنتی عربی با رنگهای شاد به تن می‌کنند. در استان‌های هرمزگان و بوشهر این جشن را « گرگشو» می‌نامند و باور عامه این است که این نام از کلمه «گره‌گشا» می‌‌آید.

این جشن در هر کشوری نامی دارد: در بغداد «ماجینه» و در جنوب عراق، «کرکیعان»؛ در بحرین «قرقاعون»، در قطر« قرنقعوه»، در کویت و شرق عربستان «قرقیعان» و در عمان «قرنقشوه».

شیوه برگزاری قرقیعان همه جا تقریباً یکسان است اما در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، پیوسته بر تجملات و گستردگی آن افزوده شده است تا جایی که در کشورهای ثروتمند عربی حاشیه خلیج فارس، گاه در کیسه بچه‌ها به جای آجیل و شیرینی، اسباب‌بازی‌های گرانبها و حتی طلا می‌گذارند و با اینکه این جشن باید پس از افطار برگزار شود، در برخی مدارس در طول روز به جشن و پایکوبی می‌پردازند.

از این رو، شیوه برپایی جشن قرقیعان محور انتقادهای فراوانی شده است.

انتقادها به جشن قرقیعان چیست؟

قرقیعان با مخالفت برخی از فقهای اهل سنت هم روبرو است که آن را رسمی «بازمانده از دوران جاهلیت» و برخی دیگر آن را «بدعت و حرام» دانسته‌اند.

دو سال پیش، شیخ کهلان خروصی، معاون مفتی کشورعمان این جشن را تحریم کرد و آن را بدعتی دانست که در نتیجه تأثیر فرهنگ غرب و با تقلید از جشن هالووین پدید آمده است. اما فتوای او موجی از مخالفت‌ها را برانگیخت و به مناقشه‌ای دامن زد که هنوز ادامه دارد.

چنین اختلافاتی در میان عرب‌های شیعه کمتر وجود دارد چون علمای شیعه در پاسخ به استفتائات گفته‌اند که حتی اگر قرقیعان بدعت نیز باشد از آنجا که چیزی به مراسم دینی و مذهبی اضافه یا کم نکرده، مشکل شرعی ندارد و چون باعث شادی است و زیانی به کسی نمی‌رساند، برگزاری‌اش هم ایرادی ندارد. توأم شدن این جشن با روز تولد امام دوم شیعیان بر مقبولیت شرعی نزد آنها هم افزوده است.

تاکنون در مورد خاستگاه تاریخی قرقیعان هیچ نظریه‌ای که مبتنی بر پژوهش علمی مطرح نشده است.

به گفته قاسم آل‌کثیر، باور عامه در خوزستان این است که وقتی امام دوم شیعیان به دنیا آمد، مردم «قرة‌العین» گویان به در خانه پیامبراسلام رفتند تا تولد نخستین نوه‌اش را شادباش بگویند. او نیز با خرما و خوراکی از کودکان استقبال کرد. بدین ترتیب واژه قرقیعان و این مراسم شکل گرفت.

نظریه‌ دیگر این است که قرقیعان از «قرع‌ الباب به معنای کوبیدن به در» گرفته شده است و عده‌ای نیز می‌گویند از صدای کوبیدن بر ظروف فلزی گرفته شده اما هیچیک از این نظریات را زبانشناسان به صورت علمی تأیید نکرده‌اند.

قرقیعان شباهت زیادی به قاشق‌زنی در شب چهارشنبه سوری و همچنین مراسم مشابهی در دیگر نقاط جهان، همچون هالووین و گای فاکس در انگلستان (پنجم نوامبر) دارد.

ریشه و پیشینه آن هر چه باشد، احیای آن نمونه‌ای موفق از تلاش برای احیای سنتی قدیمی است.