Лондонда эътироф қилинган ўзбек меъмор Ўзбекистон ҳавоси, утопия орзуси ва Паддингтон айиқчаси ҳақида - Видео

Тахмина Турдиалиева Ўзбекистонда яшаб фаолият юритади. У ўз фаолиятини бошлаганига кўп бўлмаса-да, Британиянинг Қироллик меъморлар институти чоп қилган "Амалдаги 100 аёл меъмор" китобига киритилди. Китобдан бешта қитъада, ҳамда турли сиёсий ва иқлим шароитларида ўз ишларини давом эттираётган аёл меъморлар ўрин олишган. Китобга муаллифлик қилган британиялик уч аёл архитекторлар: Ҳарриёт Ҳаррисс, Наоми Ҳаус, Моника Парриндер, ҳамда журналист Том Рейвнскрофт ўз қаҳрамонларини топиш учун барча усулларни ишга солишгани - ижтимоий тармоқлар, танишлар ва ҳатто оддийгина Google қидирувини қўллаганларини айтишади.

Таҳмина Турдиалиева Тошкент Архитектура-қурилиш университети ва Хитойдаги Хуачжун Фан ва технология университетларини тамомлаган. Ўз лойиҳалари билан халқаро танловларда ном чиқарган Тахмина Тошкентда Коррупцияга қарши курашиш агентлигининг янги биносига муаллифлик қилган. Ҳозирда у ўзининг "TT Design Laboratory - Tatalab" меъморчилик компаниясига бошчилик қилади.

Видеолавҳани томоша қилинг:

"Биз унга қизиққанимизнинг яна бир сабаби - унинг активистлиги. У ўз архитекторлик фирмаси билан турли гуруҳларнинг бошини бир жойга йиғади, шаҳарсозликда у ҳақиқий ташкилотчи ролида бўляпти. Биз китобда аёллар фақат меъмор эмас, балки ташкиллаштирувчи фаоллар эканини ҳам кўрсатмоқчи бўлдик", - дейди Моника Парриндер.

"У ўз юртида ёш қизлар учун қаҳрамон бўла олади. Ёш қизлар қайси касбни танласам экан, нима қилсам экан деб турганларида, Тахминадан ўрнак ола оладилар. Архитектурада биз етакчи қиёфаларга муҳтожмиз. Ҳа, улар аёл экани муҳим, лекин биринчи ўринда ажойиб архитектор бўлишлари керак. Шу сабаб китобда ҳам буни алоҳида урғулаганмиз: бу аёллар биринчи ўринда - ажойиб меъморлар. Уларнинг аёл экани - иккинчи масала", - дейди яна бир муаллиф, Ҳарриет Ҳаррисс.

Мен китоб тақдимотида иштирок этиш учун Лондонга сафар қилган Тахмина билан учрашиб, аввало бу эътироф унинг учун нимани англатишини сўрадим.

Турдиалиева: Бу биринчи ўринда, бизнинг мамлакатимиз архитектура миқёсида харитага ҳам киритилганини англатади. Энди, бундан кейин Ўзбекистонда ҳам қандай меъморчилик объектлари қурилаётганига RIBA, яъни Британиянинг Қироллик меъморлар институти қизиқиб боради. Айни дамда бу китоб ўз меҳнатим ҳисобга олинганлигини англатади. Мен учун бу жуда катта ҳурсандчилик, чунки одамнинг меҳнати қадрланса, шу-да энг катта бахт. Яна кўпроқ мотивация, яна кўпроқ интилишга ундайди. Бизнинг одамларимиз бу янгиликни жуда катта қўллаб-қувватлаш ва меҳр билан қабул қилишди. Тўғриси, кутмагандим. Сездимки, бу ютуқ бутун халқники аслида. Чунки, ҳали айтганимдек, архитектура соҳасида дунё харитасида энди Ўзбекистон ҳам бор. Бу бутун халқ ғурурланишига арзийдиган янгилик.

Китобдаги ҳар хил ишларга қараганимда, бир умумий тенденцияни сездим. У ҳам бўлса барқарор ривожланиш, айнан барқарор меъморчилик. Яъни, айтайлик, энергия тежамкорлиги, сув тежамкорлиги, ёки ёғоч каби регенератив, яъни қайта тикланувчи захираларни қўллаш ҳисобга олинади. Муаллифлардан бири мен билан суҳбатдан қизиқ гапни айтди: унга кўра, меъмор аёлларда ўз лойиҳасига қайғуриш бор. Улар ўз лойиҳаси одамлар ва табиатга зарар келтирмаслигини кўпроқ ўйлайдилар.

"Биз бу китоб учун интервью қилган барча аёлларимизнинг сўзларини таҳлил қилганимизда, бир умумийликни илғадик. "Барқарор ривожланиш" улар учун парвариш ва таъмирлашни ҳам англатади. Ўйлашимча, аёллар барқарорликка ўзига хос тарзда ёндошадилар. Балки бу аёлларга хос хусусиятдир. Лекин, айни дамда, бу хусусият умумбашарий бўлиши шарт эмас - масалан, Ўзбекистонда у маҳаллий маданиятга мос тушиши керак, хусусан меъморчиликка муносабатингиз, қандай қурилиш материалларга эгалигингиз ва ҳоказо. Айнан шу аснода Тахмина катта роль ўйнайди, чунки у барқарорликни дастакловчи глобал трендлар ва технологиялар, ҳамда уларнинг маҳаллий маданиятга мослиги ўртасида кўприк бўла олади. У глобал трендлардан хабардор бўла туриб, ўз иши маҳаллий контекстда ҳам қандай ишлашини билиб амал қилади", - дейди Парриндер.

Тахмина, сиз аёл меъмор сифатида, барқарор ривожланиш, яъни тежамкорлик ва табиатга зарарсизлик каби омилларни ҳисобга олишга уринасизми?

Турдиалиева: Аёллар ростдан ҳам кўпроқ меҳрибон бўлади деб ҳисоблайман. Ўз меъморчилик лойиҳасига меҳр билан қараш - аёлга хос хусусият, аслида. Барқарор ривожланиш масаласига келадиган бўлсак, биз ҳам ўз лойиҳаларимизда шундай бир амалиётни қўллаймиз - ҳар бир лойиҳамизда барқарорлик ҳисоботини қўшамиз. Буюртмачи буни сўрайдими, сўрамайдими - буни ўзимиз совға қиламиз. Унинг ичига асосан энергия унумдорлигини киритамиз. Сув тежамкорлиги бўйича ҳисоботни ҳам энди татбиқ этмоқчимиз, чунки минтақамизда бу масала катта муаммога айланиб боряпти.

Ҳавога таъсири-чи? Ҳозир Тошкент энг ҳавоси ифлос шаҳарлар рўйхатидан ўрин оляпти. Меъморлар ҳавога таъсирни омил сифатида қабул қилиши керакми? Ва қабул қиляптими?

Турдиалиева: Жуда тўғри савол. Ўзи аслида бино лойиҳаланаётган пайтида, архитекторлар нафақат бинонинг фақат ўзига, балки унинг атроф-муҳитига ҳам, ландшафт қисмларига ҳам эътибор бериши керак. Ҳар бир бинонинг қизил чизиғидан ташқари, атрофида яшил чизиғи ҳам бўлиши керак. Ўша ташқи ҳудудни обод қилишга биз меъморлар ҳисса қўшишимиз мумкин. Агар лойиҳада шу нарсани кўрсатсак. Лойиҳада нафақат бинонинг ўзини, балки атрофидаги яшил ҳудудни ҳам чиройли қилиб кўрсатсак, буюртмачи буни албатта қабул қилади. Лекин, ҳамма ҳам тайёр эмас қўшимча иш қилишга. Буюртмачилар одатда "ландшафтни ҳам қилиб бер" демайди, чунки улар учун бу иккинчи даражали иш.

Лекин, масалан, Ғарбда ҳукумат, ёки маҳаллий ҳукумат ҳам шундай талаб қўя олади. Сен буюртмачимисан, ё меъмормисан, бу лойиҳанг атрофини ҳам тозалаб ва яшиллаштириб берасан, боғ яратасан, ёки майдонча, ё боғча...

Турдиалиева: Тўғри. Боғча қуриш масаласи бўйича Ўзбекистон ҳукумати буни анча назоратга олган. Боғча, мактаб сўралади, лекин боғ, яъни шунчаки болалар учун ўйин майдончаси эмас, айнан дарахтлар билан тўлдирилган рекреацион боғ масаласига келганда, ҳукумат бу нарсага эътибор бермаяпти, афсуски. Буни йўлга қўйса бўлади, чунки шу билан экология ҳам сал ўзига келиб қоларди. Ҳаво бузилишининг асосий сабаби ҳозирда - шаҳарсозлик сиёсатининг нотўғри олиб борилаётгани. Шаҳарсозлик ўзи жудаям комплекс тушунча. Унга ҳам иқтисодиёт, ҳам экология, социология, ирригация - ҳаммаси кириб кетади. Бизда ҳозир муаммо туғилдими ҳаво билан - бу дегани, шу соҳалар мутахассислари йиғилиб, шу муаммо устида бош қотириши керак. Ундай амалиёт борми-йўқми, тўғриси, билмайман. Балки, бордир.

Меъморларнинг масъулиятига келадиган бўлсак. Масалан, мен Тошкентнинг Буюк ипак йўли метросидан чўзиладиган Сайрам кўчасида бизнес-марказдек бир иншоот қурилаётганига гувоҳ бўлдим. Бу анча марказий жой. Лекин, қурувчи тупроқ ва қум уюмларини шундоққина йўловчилар йўлагига тўкканди. Атрофи ўралмаган. Шамол бўлса, чанг кўтариларди, мактабдан келаётган ўқувчилар машина йўлига чиқиб юраётганларини кўрдим. Лондонда кўргандирсиз, иншоот қурилса, қурувчи атрофини махсус ДСП деворлари ё пластик билан ўрайди, чанг чиқмаслиги учун. Мана шу каби масъулиятни Ўзбекистондаги меъморлар ҳам хис қиляптими?

Турдиалиева: Меъморларнинг асосий масъулияти - бор нормаларга риоя қилиш. Янаям муҳими, буюртмачи билан тўғри мулоқот қилиб, уни тўғри йўлга ундаш. Меъморда барқарорлик масаласини ҳам кўриб чиқиш, керак бўлса, ҳисоботлар қилиш вазифаси бор. Энг муҳими, буюртмачини шу нарсага кўндириш. Қолгани, кўп нарса ҳукуматга боғлиқ. Лондонда қурилиш бошқаруви шакли қандайлигини мен билмайман, лекин унинг назорати кучли. Бу ерда архитекторларнинг масъулиятни хис қилиши ҳам кучли, чунки бу ердаги жамият шуни талаб қилади. Агар бу қилинмаса, қурилган бино ёмон ҳисобланади, тўғрими? Бизда ҳозир ундай тушунча йўқ. Буюртмачиларга тезроқ пул олиб келадиган қилиб қурилса, бўлди.

Сиз буюртмачилардан буюртма келиб тушганда, музокаралар қиласизми? Масалан, буни қилма, буни қил, деб айтасизми? Ёки буюртмага рози бўлиб, ишни бошлайсизми?

Турдиалиева: Шу саволингиз билан секин бошқа масалага ўтамиз... Мен аёл архитекторман. Ёшим ҳам каттамас. Буюртмачилар билан мулоқот қилиш баъзида менга қийин. Чунки улар қулоқ солишмайди. Ўзбекистонда ёш масаласи бор. Ёш кичик бўлса, ўз чекловлари бор. Катта одам ёшнинг гапига кўнавермайди. Лекин, яхши буюртмачилар ҳам бор. Айтсам, майлими? Масалан, Коррупцияга қарши курашиш агентлиги. Улар билан ишлаганимда, мен жудаям завқланиб ишладим, тўғриси. Бир йил ишлаган бўлсак, ҳар кун бўлмаса ҳам, ҳафтада бир неча марта бориб, интилардим. Чунки қурилиш майдонида мени ҳурмат қилишарди, гапимга қулоқ солишарди. Бу бошқача ёндошув. Қурган объектимиз ҳам яхши чиқди, ва китобга ҳам киритилди. Лекин, бошқа буюртмачиларимиз бор, баъзида қийин. Бир неча омил бор: гендер масаласи ва ёш масаласи. Шунга қарамай, бир амаллаб ўз фикримни ўтказишга ҳаракат қиламан. Баъзида ўхшайди, баъзида ўхшамайди.

Гендер масаласига келсак, Лондонда бу китобнинг чоп этилаётгани ҳам дарак берадики, бу муаммо кўп мамлакатларда қайсидир даражада бор, агар аёл архитекторлар алоҳида ажратилиб, бир китобда кўрсатилаётган бўлса, тўғрими? Мен шу борада муаллифларга савол бердим: Нега аёлларни алоҳида гуруҳга ажратиб китоб чиқардингиз? Нега "аёл архитектор" ё "аёл профессор" дейишимиз керак? "Эркак архитектор" ё "эркак олим" деган ибораларни ишлатмаймиз-ку?

"Менимча, бу уларни алоҳида гуруҳга ажратишни англатмайди. Бу аввало улар мавжуд эканини тан олишни англатади. Чунки архитектура мастерлари деган-да, биз эркакларни назарда тутамиз, чунки мастер - эркакча характеристика. Биз китобни " архитектурада эркак панелларга энди баҳона йўқ" деб атасак ҳам бўларди. Бу ҳам бир ном бўла оларди. Чунки ҳакамлар ҳайъатига борганимизда, фақат эркаклар ўтиришини кўриб чарчаганмиз. Факультетнинг барча профессорлари эркаклар эканидан чарчаганмиз. Меъморчилик мукофотларини фақат эркаклар ютишидан чарчаганмиз. Аслида аёллар ҳам фаол ва тенг ҳисса қўшишяпти", - дейди Ҳарриет Ҳаррисс.

Яна бир масалада фикрингизни сўрасам. Охирги кунларда Ўзбекистонда зиддиятларга сабаб бўлаётган масала - модернист ва пост-модернист иншоотларнинг маданий мерос деб кўрилмаслиги. Хабарларга кўра, Тошкентдаги Шарқ нашриёти биноси маданий мерос объектлари рўйхатидан чиқарилган. Ўзи Ўзбекистонда шундай тушунча шаклланганки, агар у Самарқанд, Бухоро ё Хивадаги тарихий обида бўлмаса, у маданий мерос эмас. Масалан, Чор Россия, ундан кейин ҳам, Сталин ё Хрущев пайтида қурилган биноларга маданий мерос ёки алоҳида уникал архитектура мисоли дея қаралмайди. Бузиб ташланиб, ўрнига янги ялтироқ иншоотлар тикланади. Шу тўғрими? Эскисини бузиб, янгисини қуришда давом этишимиз керакми?

Турдиалиева: Янги нарсани қуришни давом эттиришимиз керак, албатта, лекин эскисини бузиш эвазига эмас. Биламан, ҳозир Ўзбекистонда шундай тенденция бўлиб қолган - СССР пайтида қурилган биноларни ҳеч ким қадрламайди нимагадир. Бизники эмас, деб қабул қилишади. Ўзи умуман олганда, бизнинг тарихимизда нима бўлган бўлса, бари бизники. Буни қабул қилишимиз керак. Яхши бўлганми, ёмон бўлганми - фарқи йўқ. Бу бизнинг тарихимиз. Ўзлигимизни қабул қилиб, севишимиз керак бор маданий меросимизни. Қандай шароитда яратилганидан қатъий назар, у бизники. Бизнинг меросимиз. Модернизмга келсак, Лондонда ҳам кўрдим, жуда кўп модернизм обидалари бор. Шаҳар муҳитига яхши уйғунлашган ва яхши кўринади. Буларнинг калласига келмаган уларни олиб ташлаш. Фикримча, бизда бу ёш давлат муаммоси. Энди 32га кирган бўлсак, балки кўп давлатлар бу жараёндан ўтгандир. Билмадим, балки биз энди ўтаётгандирмиз. Буни назоратга олиш керак, албатта.

Қизиқ нарсани айтдингиз, Лондонга келиб ҳам меъмор кўзи билан кузатяпсиз. Биз ҳозир турган баланд бино Лондон чеккасидаги Canary Wharf мажмуасида жойлашган. Бу ерда жуда кўп банклар ва идоралар қурилган. Аслида бу бинолар Лондон ичидаги The City молиявий ҳудудида бўлиши мўлжалланган, лекин ситини кенгайтиришнинг имкони қолмаган. У бир квадрат миля ҳудудидан кенгая олмаган, чунки атрофида East End маҳаллалари бор. У маҳаллаларни бузиша олишмаган, чунки ҳимоя қилинган.

Турдиалиева: Бу ерда ҳар қадамда обида бор. Лондонга биринчи кириб келганимда, сеҳрли шаҳар, эртак шаҳри деган таассурот пайдо бўлди. Обидалар расмлардан олиниб ҳаётга татбиқ этилгандек туюлади. Ва улар жудаям кўп, ҳар қадамда. Эртакка тушиб қолгандек бўлдим. Кейин секин таҳлил қилиб бошладим: ниманинг ҳисобига? Буларда жуда бир зўр нарса бор экан ва мен архитектор сифатида ўрганиб кетяпман. Булар нафақат бино, балки кўчаларга, кварталлага қандайдир ҳикоя ўйлаб топишади. Ҳар бир мавзенинг ўз характери бор. Агар мавзенинг тарихи бой бўлмаса, ўзлари ўйлаб топишади. Мисол учун, Паддингтон. Биласиз-а?

Ҳа. Айиқча.

Турдиалиева: Айиқча! Ўзи бир афсонавий айиқча бўлишига қарамасдан, унга шу қадар катта эътибор беришганки, бутун мавзеда сайр қилиб юрган одамлар ҳар доим айиқчани тасаввур қилиб юради. Бу дегани, ўша мавзе ўзининг қиёфасига эга. Фантазиясига эга. Шу қизиқ.

Масалан, Ўзбекистонда ҳам бўлган бу. Ҳозир Тошкентни гаплашдик, лекин буни Урганчда ҳам кўрганман. Маҳаллалар ўз хусусиятига эга бўлган. Айтайлик, Тошкентдаги Сити ўрнида бўлган ва бузилган Ўқчи маҳалласида бўзчилар, нилчилар, чўянгарлар ва бошқа ҳунармандлар яшаган, ёки Зарқайнар маҳалласида Чорсуда савдо қилувчи савдогарлар яшаган. У мавзеларнинг ҳам ўз ҳикояси бўлган.

Турдиалиева: Қаранг, энди Лондондан ҳам яхши ғояларни олиб Ўзбекистонга ўтқазса бўлади аслида. Масалан, Зарқайнар маҳалламизга борганингизда, қаердан ҳис этасиз Зарқайнарда эканлигингизни? Қаердан нима борки, сизга шу ҳикояни тасвирлаб берадиган? Мен Зарқайнарда юрганимда, у ерда қандайдир тарих борлигини ё ҳикоя борлигини ҳис қилмаганман. Бу ерда у кўрсатилади. Шу нарсани ўрганиб, ўзимизда ҳам татбиқ қилсак бўлади. Шаҳар ичида қизиқарли, тарихга бой жойларни ўрганиб. Бу нарса, биринчи навбатда, одамларни руҳлантиради - улар ўзлари шундай жойда яшаётганини ҳис эта бошлайди. Иккинчидан, туристларга ҳам жуда қизиқ бўлади.

Францияда ишсизлик ва миллатчиликка қарши кураш очган ўзбек аёл - видео

Кесилаётган дарахтлар, йўқолаётган сув ва шўрланаётган ер - Ўзбекистон иқлимини нималар кутмоқда?

Газ ва атомдан воз кечаётган Германия: Ўзбек энергетик немисларнинг уйларини қандай ёритяпти? – Видео

Сиз келажакда Ўзбекистон меъморчилигида, ёки халқаро меъморчиликда инқилобий, бутун чегараларни бузадиган ўзгаришлар қилишни режалаяпсизми? Шундай меъморлар матбуотда кўп ёритилади ва тарихда қолади. Масалан, ироқлик меъмор аёл Заҳа Ҳадиднинг асарларига ўхшаши йўқ. Шундай бир ўзгаришлар қилишни кўзлайсизми?

Турдиалиева: Режаларим жуда катта. Албатта, хоҳлайман. Орзуларим бор. Ўзим учун битта ҳаётий мақсад қўйиб қўйганман - утопия шаҳарининг концепциясини яратиб кетиш. Буни тарихда бир неча меъморлар яратиб кўрмоқчи бўлишган, ҳатто utopian failure (муваффақиятсиз утопиялар) деган мисоллар бор. Улар ҳаракат қилишган, лекин бу ўхшамаган. Чунки бу жуда ҳам мураккаб ижтимоий, иқтисодий масала. Утопияни яратишда жуда катта жамоа ишлаши керак. Ҳаётимнинг охиригача улгурсам, шу хусусида ишлашни орзу қиламан. Ҳозирча кўпроқ китоб ўқиш босқичидаман. Архитектура фалсафаси, социология фалсафаси, шунга ўхшаган китобларни ўқиб база яратяпман, чунки утопия яратиш учун социология ва фалсафа нуқтаи назаридан кучли бўлиш керак. Утопия бу аслида ҳаёт тарзи ҳисобланади. Ўша ҳаёт тарзи учун қандай муҳит бўлиши керак деган саволга ҳаётим давомида жавоб қидирмоқчиман.

Унда ижтимоий тенглик таъминланган, ўзидаги барча талабларини қондира оладиган шаҳар назарда тутилади, шундайми?

Турдиалиева: Тўғри. Биринчидан, шу нарсани тушуниб олиш керак архитекторнинг ўзи - утопиядаги у жамият қандай бўлади? Кейин шу жамиятга мослаб шаҳар концепцияси яратилади.

Китоб муаллифлари билан суҳбатлашганимда сўрадим: Тахминани бошқа меъморлардан нимаси ажратиб туради? Уларнинг айтишича, сиз активист ҳамсиз. Қандай активизм билан шуғулланасиз?

Турдиалиева: Биз икки йилча олдин "Юксалиш" умуммиллий ҳаракати қошида Ёш архитекторлар уюшмасини яратдик. Бир неча ой олдин биз расман мустақил уюшма бўлиб рўйхатдан ўтдик. Икки йил давомида турли тадбирлар, форумлар, танловлар ўтказиб турдик. Асосий мақсадимиз - архитекторларнинг овози чиқсин, биз борлигимизни ҳамма эшитсин ва тарихий обидаларимизни бузилиб кетишининг қандайдир олдини олиш. Ижтимоий фаоллик ҳисобига тарихий обидаларимизни ҳимоя қилиш ва бутун жамиятнинг эътиборини қаратиш, уларни қадрлашига ундаш. https://t.me/bbcuzbek

BBC.COM/UZBEK

Telegramda bog'lanish raqami +44 7858860002