Россия-Украина: Сўйишга ташланган қуллардек ё Путин урушидаги ўзбек, қирғиз ва тожиклар Video Rossiya Ukraina Yangiliklar

Марказий осиёлик меҳнат муҳожирлари оиласини боқиш, пул ишлаб, ватанига қайтиш учун Россияга боради. Россияда улар кўпинча маҳаллий аҳоли ишлашни истамайдиган оғир ва кам ҳақ тўланадиган ишларни қилади.

Россиянинг Украинага бостириб кириши бошланганидан сўнг, Марказий Осиёдан келган меҳнат муҳожирларига яна бир талаб пайдо бўлди: улар вайрон қилинган шаҳарларни тиклаш ва хандақлар қазиш учун Украинага юборила бошлади. Жанг қилиш учун ёлланган маҳбуслар сифатида.

Улар кўпинча Россия қамоқхоналаридан "Вагнер" ХҲК (хусусий ҳарбий компания) га ёлланган. Украинада уларнинг кўпчилиги ҳалок бўлади, қариндошлари эса ҳеч бўлмаганда жасадни ўз ватанига қайтариш учун бир неча ой тер тўкишига тўғри келади.

Сўйишга ташланган қуллардек ёки Путин урушининг ўзбек, тожик ва қирғиз қурбонлари:

Алоқадор мавзулар:

Бишкекнинг асосий бозорларидан бири бўлган Ўш бозори доимгидек гавжум. Қишдан қолган олма ва малина, эндигина пайдо бўлган кўкатлар сотиляпти. Янги ёпилган нонлар уйиб қўйилган, ўрик, олма қоқилар солинган қоплар тахлаб қўйилган. Оломон дам олиш кунлари олдидан харидга чиққан: Қирғизистонда баҳор бошланиши - Наврўз арафаси.

Бозорнинг кийим-кечак қисми унчалик гавжум эмас - сотувчилар кийим-кечак билан ярим бўш қаторларда мудраб ўтирибди, гид Хитойдан келган бир нечта сайёҳни эсталиклар дўконига олиб келди, жанубликлар пахта сотади. Катта сумка кўтарган йигит қаторлар бўйлаб тез юриб, ҳарбий буюмлар сотиладиган қаторни қидирмоқда.

Илгари бозорнинг шу қаторида америкалик ҳарбийларнинг формаларни топиш осон эди: 2014 йилгача бозорга беретлар, курткалар, шимлар Бишкек яқинидаги Манас аэропорти ҳудудидаги Америка ҳарбий базасидан келтирилган. Энди АҚШдан товарлар йўқ, сотувчилар уларнинг нусхаларини Хитойдан келтиришларини очиқ тан олишади: тактик рюкзаклар, разгрузкалар, худди шу беретлар, қўлқопларга талаб бор.

Биринчи раста эгаси бир даста камуфляж рюкзаклар устида осилган қатор пойабзалларни кўрсатади. Унинг айтишича, бу маҳсулотга овчилар, балиқчилар, пейнтболчилар орасида талаб катта. Аммо бир неча ой олдин янги бозор очилди - Россия. "Ҳар бир товардан 1500 донадан Россияга жўнатамиз. Сентябрь ойида талаб анча ошди, ҳозир бироз пасайган".

Исломжон Америка ҳарбий пойабзал ва рюкзаклари нусхаларини айнан ким буюртма қилганини айтмайди, лекин булар давлат компаниялари эмас, "оддий одамлар" деб ишонтиради.

Европа Иттифоқи ва АҚШ Россияга қарши санкциялар киритганидан сўнг, Россия Федерацияси зарур товарларни Марказий Осиё давлатлари орқали, хусусан, Қирғизистон орқали ола бошлади, бу республика Миллий статистика қўмитасининг очиқ маълумотларидан ҳам яққол кўриниб турибди. Масалан, 2022 йилда Россия Қирғизистондан 449 минг долларга электрон интеграл микросхемалар (ёки микрочиплар) (улар ЕИ санкцияларининг 10-пакетида қайд этилган) ва 889 минг долларга электр детонаторлар сотиб олди. Қирғизистондан Россияга нақд долларлар олиб келинмоқда (бу шу қадар миқёсга етдики, 2023 йил январида республика Вазирлар Маҳкамаси нақд валютани олиб чиқишга чеклов қўйди). Россиянинг энг йирик бозорлари эса Бишкекда омборлар очди. Умуман олганда, 2022 йилда Қирғизистон ва Россия ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми 40 фоизга ошди.

"Уруш бошланиши билан Россияда тузилмавий ўзгаришлар бўлмади ва у қўлидаги барча воситалардан бошқа мақсадда фойдаланишга ҳаракат қилмоқда", дейди Карнегининг Берлиндаги Рус ва Евросиё тадқиқотлари бўйича маркази илмий ходими Темур Умаров.

2022 йилда Путин параллель импортнинг муҳим манбасига айланган бу минтақадаги барча мамлакатларга ташриф буюрди, (камида Ўзбекистондан битта компания Россия мудофааси билан боғлиқ компанияга электроника етказиб бергани учун АҚШ санкциясига тушган).

"Агар биз сўнгги 30 йил ичида замонавий Россия қандай ривожланганига, Россияда пайдо бўлган барча йирик объектларга, жумладан, Сочи Олимпиадаси лойиҳаларига назар ташласак, Марказий Осиё давлатларидан келган муҳожирларни кўрамиз. Бу ишларда уларнинг ҳиссаси катта. Ҳозир эса Россияда бошқа муҳим мақсадлар бор, у Украина шаҳарларини вайрон қилмоқда, сўнгра қўшиб олинган ҳудудлардаги ўша ўзи вайрон қилган объектларни тиклаш учун урушдан олдинги барча ресурслардан фойдаланмоқда", деб таъкидлайди Умаров.

"Тез орада уйга қайтаман"

Нурбек Талиев (оиласи илтимосига кўра исми ўзгартирилди) хотини Гулканга (унинг исми ҳам ўзгартирилди) ишдан уйга кетаётганда колониядан туриб қўнғироқ қилар эди. "Яхшимисан, болалар яхшими? Дарсларини қилишяптими? Ишда муаммо йўқми? Нима янгиликлар? Болаларни қаровсиз қолдирма". Гулкан уйгача йўлда гаплашиб келади ва уйга киргач ҳам давом этади, сўнг эрига: "Яхшимиз, ҳеч қандай янгилик йўқ, болалар мактабга боряпти", дейди.

24 февралдан кейин улар тез тез уруш ҳақида ҳам гаплаша бошлади.

- Қийналмаяпсизларми? - сўрайди Нурбек колониядан. - Ишда ўзгаришлар борми? Бирдан ишсиз қолсанг, нима қилмоқчисан?

- Нурик, биз билмаймиз, тирик бўлсак, бир гап бўлар. Биз у ерда эмасмиз. Бу ерда ҳаммаси одатдагидек. Эрталаб ишга, кечқурун уйга.

Бир пайт Гулкан урушни муҳокама қилишдан чарчаб: "Нега сўраяпсиз? Мен бу ҳақда бошқа [эшитишни] истамайман ", деди.

Одатда эр-хотин ҳафтада бир неча марта қўнғироқлашар, лекин октябрь ойи ўрталарида Нурлан тез-тез қўнғироқ қилди:

- Биласанми нима? Тез орада уйга қайтаман.

- Қачон қайтасиз?

- Февраль ойида Москвада бўламан.

- Тўрт ойдан кейин, ҳазиллашяпсизми?

- Мана, кут. Февраль ойида уйда бўламан.

Кейинги қўнғироқ янада қисқароқ бўлди: "Салом. Ҳаммаси жойидами? Майли, вақтим тугаяпти. Майли, ўзим алоқага чиқаман".

"Мен у бирор яхши иш қилган бўлса шартли равишда озод қилишаётгандир деб ўйладим. Ахир муддатининг ярми ўтган эди да. Лекин ҳазиллашгандим, деган салбий жавобни эшитмаслик учун ундан қандай чиқасан деб ортиқ сўрамадим, - деб эслайди Гулкан. Колониядан Нурбек бошқа телефон қилмади.

Гулкан ва Нурбек Бишкекда, шаҳар четидаги хусусий мактабда танишишган, иккаласи ҳам шу ерда ишларди: Гулкан дарс берган, Нурбек ҳам қўриқчилик қиларди, ҳам жисмоний тарбиядан дарс берарди. 2014 йилда улар оила қуришди, 2017 йилда Нурбек Россияга ишлагани жўнаб кетди, бир йилдан сўнг Гулкан биринчи турмушидан бўлган фарзандлари билан унга эргашди.

"Инсон ўзига фаровонроқ муҳит қидиради. У ерда ишимиз бор эди, у ҳам ишлади, мен ҳам ишладим, лекин тўғрисини айтсам, у ерда (Бишкекда) топганимиз фақат овқатга етарди. Биз [Россияга] кетдик. Бизнинг режамиз уй сотиб олиш, ватанимизга қайтиш ва шу ерда яшаш эди. Аввал бошқа муҳожирлар каби ҳар жойда ишладик, кейин у доимий ишга жойлашди, мен ҳам ўша компанияга ишга кирдим."

2019 йилда Нурбек ва Гулкан бошқа қирғизистонлик фуқаролар билан биргаликда Калуга вилоятидаги уйларни таъмирлаш ва ободонлаштириш бўйича шартнома тузишди. Бир куни кечқурун ишчилар ўртасида жанжал чиқди. Нурбек таниши билан кўчага чиққанда, иккиси муштлаша кетди - Нурбек рақибини бутилка билан урди, шиша синиғи унинг томирини кесиб юборган экан, қон йўқотишдан вафот этди.

«У ҳеч қаерга яширинмаган, милицияга қўнғироқ қилган, ўзи борган», дейди иш билан таниш бўлган ҳуқуқшунос Мирлан. Гулканнинг айтишича, ўз айбларини юмшатиш мақсадида ўзлари унинг жасадини уйига жўнатиб, марҳумнинг оиласи учун пул йиғишган.

2019 йил декабрь ойида суд Нурбекни 8 йилга озодликдан маҳрум қилди, у жазони Калуга вилоятидаги ИК-4 колониясида ўташ учун жўнатилди. Гулкан у билан учрашгани бориб турган, лекин 2022 йил августида Нурбек бирдан: "Келма бошқа, ўзим айтмагунча келма", деди.

"Биз иккинчи даражали одамлар ҳисобланамиз"

Агар ҳарбий либослар сотиладиган қатордан чиқиб, Ўш бозоридан яна 500 метр юрсангиз, Бишкекдан Россиянинг турли шаҳарларига: Оренбург, Самара, Пенза, Сургут, Москвага жўнайдиган микроавтобуслар тўхташ жойига борасиз. Машина баъзан йўл бўйидаги кафеларда тунаш билан бир неча кун юради, лекин йўл ҳақи бор-йўғи 5-6 минг қирғиз сўми (тахминан 60 доллар).

Россияда жами бир миллионга яқин қирғизистонлик муҳожир бор ва Россиядан Қирғизистонга улар жўнатган пул ўтказмалари мамлакат ялпи ички маҳсулотининг учдан бир қисмини ташкил қилади: "Бу пулни олган одамлар уни қисқа муддатли эҳтиёжларга, энг зарур нарсаларга сарфлайди: кийим-кечак, озиқ-овқат, баъзи тадбирлар, тўй ва ҳоказо», деб тушунтиради Темур Умаров. Бу ҳолат Қирғизистоннинг Россияга сиёсий қарамлиги манбаи ҳамдир, дейди эксперт.

Автовокзалнинг ёпиқ тўхташ жойида тиркамага суянганча ҳайдовчилар чекиб турибди - улар йўлга чиқиш учун етарлича йўловчи ва юк тўплашади.

"Бизнинг одамлар Россияга боради - у ерда бизни иккинчи даражали одамлар деб билишади. Божхонага етиб борсак: хоҳласалар, ўтказиб юборишади, хоҳламасалар, йўқ. Нима ҳам қилардик, ўтириб кутамиз», дейди микроавтобус ҳайдовчиси Дониёр. Аммо, шунга қарамай, у ва унинг ҳамкасблари Россияга йўловчилар оқими камаймаслигини айтади - бу ердан кунига беш-етти микроавтобус жўнайди, уларнинг ҳар бирида тахминан 20 йўловчи бўлади.

- Ҳарбий сафарбарликдан кейин борувчилар камайдими?

- Қанақа сафарбарлик? - Дониёр ҳайрон бўлиб, суҳбатимизни кузатиб турган шеригига ишора қилади. - Мана, Россия фуқароси. У ҳам боради, ҳеч нарса бўлгани йўқ.

- Қанақа сафарбарлик? - Умид ҳам Дониёрдек ҳайрон бўлади. - У мажбурий эмас шекилли.

- Лекин агар сизда Россия паспорти бўлса, олиб кетишлари мумкин.

- Ким?

- Военкомат.

- Нима асосида?

- Улар келиб чақирув хати беришади.

- Хўп, берса кетаверамиз. Қаёққа шошамиз? Чақиришсин, борамиз. Чақиришмаса - йўқ, - дейди йигит.

"Россия бу вазиятда фойдаланади - Марказий Осиёдаги ортиқча [аҳоли] Россиянинг меҳнат ресурслари борасидаги камчиликларига жуда мос келади. Россия жамияти қилмайдиган ишни улар анча арзонга бажаради", дейди Карнеги маркази эксперти Темур Умаров.

Қирғизистондан келган муҳожирлар Россияда кўпинча қурилиш ва савдо соҳасида ишлайди. Аммо Россиянинг Украинага босқини бошланганидан сўнг, уруш меҳнат ресурсларини жалб қиладиган ана шундай «соҳа»га айланди.

20 сентябрь куни, Россияда «қисман» сафарбарлик эълон қилинишидан бир кун олдин, Дума учинчи ўқишда фуқаролик тўғрисидаги қонунга ўзгартиришларни қабул қилди - энди бошқа давлатлар фуқаролари Россия фуқаролигини олиш учун мамлакат армиясида шартнома асосида атиги бир йил хизмат қилишлари керак (илгари бу уч йил эди).

Бундан ташқари, Россияга ишлаш учун келган Марказий Осиё давлатлари фуқаролари, масалан, Белгород вилояти ва босиб олинган ҳудудларда хандақ қазиш учун ишга олинади.

2022 йилда Бишкек ва Ўшга "200-юк"лар кела бошлади - Россия Мудофаа вазирлиги билан шартнома имзолаган профессионал ҳарбийлар ва "Вагнер ХҲК" ёлланма аскарлари жасадлари.

"Урушга бориш керак"

Қирғизистонлик Мирлан Оқилбеков (исм-шарифи ўзгартирилган) Москвада адвокат сифатида кўп йиллар давомида турли ишлар бўйича ишлаган. Мен ишни муҳожирлар учун мажбурий рўйхатга олишни қандай тўғри тўлдиришни тушунтиришдан бошладим. Кейин маъмурий ишларни кўра бошладим. "Ноқонуний ҳибсга олишади, таржимон беришмайди..." - Мирлан ўз мижозларининг ҳуқуқлари бузилиш ҳолатларини санайди. Кейин у адвокатлар билан биргаликда жиноят ишларини кўришда қатнаша бошлади. "Биз қандайдир инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулландик, демайман, биз фақат фуқароларимизга ёрдам бердик", дейди у.

Ҳукм чиқарилгандан кейин ҳам, муҳожирлар колонияларда жазо муддатини ўтаётган пайтда ҳам адвокат мижозлар билан алоқада бўлиб туради. Мирлан 2022 йил ёзида мижозларидан Вагнер маҳбусларни ёллаётганини эшитди.

"Аввалига қатъият билан сўрашарди. Улар муддатидан илгари озодликка чиқишингиз, амнистияга тушишингиз, каби имтиёзлар борлигини айтишарди. Улар биз билан ҳам маслаҳатлашишди. 28 сентябрдан кейин уларни ихтиёрий мажбурий тартибда рўйхатга тиқа бошлашди. Мижозимиз (уни кредит карта топиб олиб, дўкондан харид қилгани учун ўғирликда айблаб 4 йилга қамашган эди) қўнғироқ қилди ва [ёлловчилар келганида] маҳбуслар орасидан қирғизлар, ўзбеклар, тожикларни ажратиб, алоҳида бинога олиб боришгани ва улардан шартнома имзолашни талаб қилишганини айтди. Улар шундай дейишган: "Мана, бу ерда текин овқатланяпсиз, бунинг ҳақини тўлаш керак". Қандай тўлайди? [Урушга] бориш керак. Қайтганингиздан сўнг, амнистия қиламиз, озод бўласиз ва ҳк".

Россия колонияларида жазо ўтаётган Қирғизистон фуқароларини ёллашга уринишлар ҳақида, шунингдек, «Озодлик» радиоси ҳам хабар қилди. Свердловск вилоятида жазо муддатини ўтаётган маҳбуснинг отаси журналистларга маҳбуслар сув ва озиқ-овқатдан маҳрум қилиниб алоҳида кучайтирилган режимдаги қисмга ўтказилгани, уларни ХҲК билан шартнома имзолашга мажбур қилишаётгани ҳақида гапирди.

Вагнер ёлловчилари сентябрь ойи бошида Нурбек Талиев жазони ўтаётган Калуга вилоятидаги колонияларга ҳам боришган: "7 сентябрь куни Вагнер раҳбарияти вертолётда қўнганидан сўнг Калуга вилоятининг Товарково қаттиқ режимли 3-колонияси рецидивистлари дарҳол саф тортишган [...] Пригожин уларни Донбассга кўнгиллилар сифатида рўйхатдан ўтишга чақириб, нутқ сўзлаган. Енглар шимарилган, билакларда тюрманинг рамзлари туширилган. Пригожиннинг кўкрагида Россия Федерациясининг олий мукофотлари порлаб турарди. У ўз ўтмишини яширмади, оддий сўзларни ўғриларнинг сленглари билан аралаштириб сўзларди", деб ёзди Москва вилояти Серпухов тумани собиқ раҳбари Алексей Шестун ўз каналида. У 2022 йил сентябрида тергов изоляторига тиқилган.

Мединдаги ИК-4да жазони ўтаётган маҳбуслар қариндошлари гапларига қараганда, биринчи гуруҳ 28 август куни колониядан жўнатилган. Маҳбуслар биринчи ҳафталарни ўқув лагерида ўтказган ва кейин сентябрь ойи охиридан кечиктирмай Бахмут ҳудудига жўнатилган. Январь ойида эса маҳкумларнинг қариндошлари биринчи жасадларни қабул қила бошлади. Ўлим саналари ҳар хил - баъзилари ноябрда, баъзилари октябрда, баъзилари эса 25 сентябрда, лагердан кейиноқ ўлган.

"Бу сизга "Вагнер"

Нурбек билан алоқа узилгач, Гулкан аввалига шунчаки кутди. Аммо эри Янги йил арафасида қўнғироқ қилмаганидан сўнг, у жиддий хавотирга тушиб, колонияга боришни режалаштирди. Аммо улгурмади.

21 январь, шанба куни одатига кўра, эрталаб соат 6 да уйғонган Гулкан WhatsApp'да шундай хабар келганини кўрди: "Ҳурматли Талиева Гулкан Содиқовна! Таъзиямизни қабул қилинг! Талиев Нурбек Эркинович Донецк вилояти, Артемовск шаҳридаги Шимолий ҳарбий округда вафот этди. Сизга шуни маълум қиламизки, унинг отаси уни Москва шаҳридаги Шон-шараф хиёбонида дафн этишга розилик берди ва пул компенсациясини рад этди. Қўшимча маълумот учун Россия Федерацияси Мудофаа вазирлигига мурожаат қилинг."

"Ўқиб тушунмадим. Унинг Россия Федерацияси Мудофаа вазирлигига нима алоқаси бор? У Калуга вилоятида жазони ўтаяпти, у маҳбус. У ерга қандай қилиб бориб қолади? Мен яна ўқидим, тушунмадим, унинг фамилияси, маълумотлари тўғри, лекин худди нотаниш одам ҳақидадек...", деб эслайди аёл.

Бу хабар Бишкекда яшаб ишлаган Гулканга таниш бўлган Нурбекнинг амакисидан келган. Гулкан унга қўнғироқ қилмоқчи бўлди, лекин у аллақачон унинг рақамини блоклаб қўйган эди.

Хабарга иккита файл илова қилинган - Луганск Халқ Республикаси Адлия вазирлигининг Ленинский рўйхатга олиш бошқармаси томонидан берилган ўлим ҳақидаги гувоҳноманинг оқ-қора нусхаси фотосурати. У ерда Талиев Нурбек Эркинович 24 октябрь куни "Артемовск шаҳрида вафот этгани" ёзилган, бу ҳақда 2023 йил 5 январда 148-сонли далолатнома тузилган. Иккинчи файл: худди шу ўлим тўғрисидаги гувоҳнома оқ-қора нусхаси "бир марталик пул компенсациясини тўлаш учун." Ўлим сабаби кўрсатилган эди: "портлаш натижасида тана қисмлари вайрон бўлган, оёқларга етган жароҳат".

Гулкан Нурбекнинг амакиси юборган барча ҳужжатларни, ёзишмаларни бир неча бор қайта ўқиб чиқди: "Жасад чи? Жасад қаерда?»

Гулкан душанбани кутди ва уйига энг яқин бўлган ҳарбий бўлимга боришга қарор қилди: "Мен йиғладим, саросима аллақачон бошланган эди. Улар мендан сўрашди: "У шартнома бўйича аскармиди? Кўнгиллими? Қайси вилоятдан? Шу бўлимдан чақирилганмиди?"

- У Калуга вилоятида жазони ўтаётганди.

- Оҳ, бу "Вагнер" бўлса керак. Бу бизга алоқадор эмас. Шу компания уларни олиб кетган.

- Қандай қилиб уларни топсам бўлади?

Ҳарбий комиссарлик ходими қоғозга "Вагнер.Центр" деб ёзиб, Гулканга телефонларни интернетдан қидириб кўринг деди. "Ўшанда мен бу компания - Вагнер ҳақида биринчи марта эшитган эдим, - деб эслайди Гулкан, - ўша кундан бошлаб адоқсиз изланишларим бошланди."

Telegram чатларида Гулкан ўша колониядан «Вагнер»га ёлланганларнинг қариндошлари гуруҳини топди: ("У ердан кетганларнинг қариндошлари борми? Мен ҳеч нарса билмасдим..."); бот "Спроси Вагнер" (Ассалому алайкум! Сиз СпросиВагнерБотга обуна бўлдингиз! ℹ️ Бу ерда сиз турли масалалар бўйича маълумот олишингиз мумкин. ⚠️ Туркумни танланг) ва "Хизмат 200" - WhatApp рақами, бу ерда бошқа қариндошларнинг айтишича, улар ёлланганларнинг ўлимини тасдиқлаши ёки рад этиши мумкин. "Ассалому алайкум! Мен эримни излаяпман. Талиев Нурбек. Мен унинг хотиниман. Жавоб беринг, илтимос!" "Бундай маълумот йўқ", "Ўлганлар рўйхатига киритилмаган", "Бошқа маълумотлар йўқ".

- Нима қилай? Донецкка борайми? Ёки жаноб Евгений Викторовичга [Пригожин] ёзайми?

- Биз учинчи шахсларга маълумот бермаймиз. Сиз ҳужжатларда кўрсатилмагансиз.

Гулкан Вагнер билан гаплашишга уриниб, Роҳат Абдибалиеванинг контактини топди - унинг ўғли Аян Алишеров ҳам Россиядаги колонияларда жазо ўтаган, ХҲК билан шартнома имзолаган ва 2023 йил январь ойи бошида Бахмут яқинида вафот этган. Аммо унинг жасадини онасига қайтаришган.

"Уни шунчаки сўйилгани юборишган"

22 январь куни 28 ёшли Аян Алишеровнинг жасади бўлган самолёт Қирғизистон жанубий пойтахти Ўшга қўнди - тобут Москвадан йўловчи рейси юк бўлимида келтирилган.

Аяннинг тоғаси жасадни аэропортда кутиб олган эди - тобутини машинага ортиб, Ўш ғарбидаги Раҳмонжон қишлоғига олиб кетишди. Шимолдан тоғлар, жанубдан эса Ўзбекистон билан чегарадош ҳудуд. Қабристонда одамлар музлаган ерда қабр қазишди ва Аяннинг кафанланган жасадини ерга қўйишди. Шундай қилиб, Қирғизистонда «Вагнер»нинг биринчи ёлланма аскари дафн қилинди, бу жамоатчиликка ҳам маълум бўлди.

2022 йил кузида, Аян Вагнер ХҲКга рўйхатдан ўтган вақтда, компания жангарилари Бахмутда урушаётган, Евгений Пригожин эса "Груз 200" деб ёзилган юклар олдида видеомурожаат қилаётган, ХҲК асирга олинган Украина аскарлари ва баъзида ўз ёлланма аскарларини судсиз ўлдираётгани ҳақида хабарлар чиққан, Соледар ва Бахмут яқинидаги далаларда сочилиб ётган вагнерчилар жасадлари тасвирланган видеолар пайдо бўлганди.

2019 йилда Аян Россияга ишлагани кетди - оиласи уй қуришга қарор қилган, уларга пул керак эди. Унинг онаси Роҳат у ерда фаррош бўлиб ишлаган, Аян аввалига ҳаммол бўлиб ишлади, сўнг "Тануки"да суши тайёрлади.

Ўша йилнинг апрель ойида Аян ҳибсга олинган. Унинг онаси Роҳатнинг ҳикоя қилишича ва суд ҳукмида айтилишича, Аян ва унинг дўстларидан Бегимой исмли қиз ёрдам сўраган. Бегимой Аянга бир йигит уни безовта қилаётганидан шикоят қилган ва Аян унга ёрдам беришга қарор қилган - "у билан эркакча гаплашиб қўймоқчи бўлган". Шундан ташқари, Роҳатнинг ҳикояси ва суд ҳукми бир-бирига зид.

Роҳатнинг айтишича, Аян ва унинг дўстлари жабрланувчи билан учрашиб, гаплашиб, келишиб олишган. Бир неча кундан кейин уларни Россияда Қирғизистон Ички ишлар вазирлиги тезкор ходимлари қўлга олган. Роҳатнинг сўзларига кўра, жабрланувчи Аян ва унинг танишларига қарши ариза ёзган экан, Қирғизистон полицияси вакиллари эса Аянга пора эвазига ишни ёпишни таклиф қилишган: "Улар 100 минг сўрашди ва унга бир ҳафта муҳлат беришди". Аян тўлашдан бош тортди, иш Россия полициясига ўтказилди, Аян ҳибсга олиниб, тергов изоляторига юборилди ва 2020 йил 2 сентябрида Москванинг Кузминский туман суди унга ҳукм чиқарди.

Суд ҳукмидан маълум бўлишича, Аян ва унинг икки таниши жабрланувчини метронинг "Текстилчилар" бекатида учратиб, пичоқ билан қўрқитган, машинага ўтқазиб, дўппослаган, "Сбербанк" филиалига олиб бориб, мажбуран пластик картасидан 26 минг рубль пулини ечиб олишган ва ўзини Пролетарская метроси ҳудудида қўйиб юборишган.

Айбланувчилар жабрланувчи билан учрашганликлари ва унга "бир-икки зарба" беришганини тан олишган. Шу билан бирга, суд жараёнида уларнинг ҳеч бири (шу жумладан Аян ҳам) ўз айбига иқрор бўлмаган, барчаси ҳибсга олинганидан кейин полиция томонидан калтакланганини айтган. Уч нафар гумонланувчидан икки нафари "муаммони ҳал қилиб, жиноий жавобгарликни олиб ташлашлари учун" пул сўрашганини айтишган, Аяннинг дўстларидан бири эса милиция бўлимида "Улан" исмли шахс пора талаб қилганини эслаган.

Онасининг эслашича, унинг ўғли ҳам унга Қирғизистон Ички ишлар вазирлигининг Россиядаги Улан исмли тезкор ходими ҳақида айтган. Унинг айтишича, у Аяндан юз минг тўласа, ишни ёпишини айтган экан.

Суд бу важларни инобатга олмай, Аян ва унинг шерикларини тил бириктириб одам ўғирлаганликда айбдор деб топди. Аян етти йилу олти ойга қаттиқ режимли колонияга ҳукм қилинди.

Роҳат ўғлини Қирғизистонга ўтказишга уриниб кўрди ва 2022 йил 24 январда унинг иши Қирғизистон Республикаси Олий судида кўриб чиқилди, бироқ Аян Мордовия колониясида қолаверди. 2022 йил октябрь ойида у онасига қўнғироқ қилиб, олти ойда уйда бўлишини айтди. У билан гаплашаётганимда "поезднинг шовқинига ўхшаш овоз эшитиларди", деб эслайди Роҳат. Шундан сўнг алоқа узилиб, 2023 йил январида Роҳат WhatsApp орқали ўғли вафот этгани ҳақида хабар олди. Вагнер идораларидан бири жойлашган Электрозаводская метро бекати яқинидаги бинода Роҳатга юз минг рубль нақд пул, ўғлининг ҳужжатлари ва мукофотлари берилган. Орадан уч кун ўтиб, Аяннинг жасади бўлган самолёт Ўшга қўнди.

Роҳат биз билан гаплашган хона бўм-бўш, фақат диван ва телевизор бор. Яқин атрофда кенжа ўғли суҳбатни тинглаяпти. Бахмут қаердалигини, Аян қаерда вафот этганини биласизми деган саволга Роҳат йиғлаб жавоб беради.

"Менинг ўғлим Россия фуқароси эмас эди, маҳбус эди, қандай қилиб урушга олиб кетилган? [...] Ахир бизни [қирғизистонликларни] қамоқхонада одам ҳисоблашмайди...

- Уни қулдек сўйилгани юборишган", дея суҳбатга аралашади Аяннинг хона бурчагида гиламда ўтирган укаси.

- Шундай бўлди... Қулдек жўнатишган, - деб йиғлайди Роҳат.

"Бу худди менга алоқасиздек"

Январь ойи охирида Москва яқинидаги Фряново қишлоғида яшовчи бир аёл маҳаллий қабристонга бориб, у ерни видеотасвирга олди: қабрларга қўйилган гулчамбарлар қор билан қопланган - уч рангда, қизил-сариқ-қора. Боку қишлоғидаги Вагнер ёлланма аскарлари қабрларидагидек.

"Бу ерда ҳам қабрлар пайдо бўлган, - деб изоҳ берди тасвирга олаётган аёл, - бир, икки, уч, тўрт, беш... - иккинчи ўнликда у адашади: "Йигирмага яқин". Йўқолган россиялик ҳарбийларни қидираётган кўнгиллилар видеотасвир эгаси билан боғланиб, у берган маълумотларга асосланиб, «ВКонтакте»да Фряновода дафн этилганлар рўйхатини эълон қилишди.

Рўйхатнинг ўртасида қотилликда айбланган Курск вилоятида туғилган фуқаро ва талончиликда айбланган москвалик ўртасида Нурбекнинг исми ҳам бор эди. Кўнгиллилар Би-би-си Рус хизмати сўровига жавобан қабр суратини таҳририятга топширишди - туғилган ва вафот этган кунлари Нурбекнинг маълумотларига тўғри келади.

Гулкан Би-би-си журналистларидан Нурбекнинг қабри суратини олди. Кечқурун ишдан чиққанида биринчи марта қўнғироқлашдик: "Менга координаталарни юборинг, мен у ерга қачон борсам бўлади? Нима бўлаётганини англай олмайдиган вазиятдаман. Бу худди менга алоқасиздек."

Гулкан 19 февраль куни эри қабрига борди, аммо унда ҳали ҳам ҳеч қандай ҳужжати йўқ, ХҲК унга эътибор бермаган. Бир неча ҳафталик қидирувдан сўнг, Гулкан ёлланма аскарларнинг урушга жўнатилишидан олдин имзолаган ишончномасида Нурбек бишкеклик амакисини кўрсатганини билиб олди - у урушга кетаётганини хотини билишини истамаган. Шунинг учун, Вагнер нуқтаи назаридан, ёлланма аскарнинг рафиқаси унинг қонуний вакили эмас.

Фряновода жами 22 нафар вагнерчи аскар қабри бор - 17 нафар Россия, икки нафар Қирғизистон, икки нафар Ўзбекистон ва бир нафар Тожикистон фуқароси дафн этилган. Луганск яқинида ҳам худди шундай қабристон борлиги маълум бўлди - февраль ойи бошида у ерда 42 та қабр бор эди.

Би-би-си Рус хизмати билан боғланган маҳаллий ёлланма аскарлар қариндошлари ва кўнгиллиларнинг деярли ҳеч бири ўз яқинлари вафот этганини ва дафн этилганини билмас экан. "Ҳеч ким айтмади ва ҳалигача жим. Фарзандим бегона юртда дафн этилган, жуда қўрқинчли. Ўғлим ёнимда бўлишини хоҳлайман. Тиригини қайтаришмади, ўлигини қайтаришсин», деб сўрайди собиқ маҳбуслардан бирининг онаси.

Гиёҳванд моддалар сотишда айбланган 28 ёшли Адҳамжон Ғуломжонов Нурбекнинг ёнида дафн этилган.

Би би си журналистлари март ойи ўрталарида Адҳамжоннинг Жалолобод чеккасида яшайдиган оиласига борди. Қишлоқ оқсоқоли гап ким ҳақидалигини дарҳол англайди ва Адҳамжоннинг вафот этганини қишлоқда бор-йўғи бир ҳафта олдин билишганини айтади. Қариндошлар рўйхатни интернетда кўришган ва бир неча кун давомида ота-оналарига қандай айтишни билишмаган.

Бизни уйда Адҳамжоннинг отаси Улуғмонжон кутиб олади - ҳовлининг бир бурчагига чойшаб тортилган, марҳумни хотирлаш учун келган меҳмонлар учун айвон тагига каравот қўйилган. Дуо қилингач, Улуғмонжон журналистлар билан суҳбатлашиш керак ёки йўқлигини маслаҳатлашиш учун қариндошлари билан гаплашгани чиқди, қайтиб келгач, ўзи Россияда "1987 йилда Совет армиясидаги хизматдан кейин" қарийб 40 йилдан бери ишлашини айтади. Сўнгги йилларда у устачилик қилди.

Адҳамжон ҳам Россияга ишлагани кетган, иш жойини ўзгартирган, натижада гиёҳванд моддалар сотгани учун қамалган. 2022 йил ноябригача ота ва ўғил мунтазам қўнғироқлашиб турган, Улуғмонжон ўғлига посилка жўнатиб турган, колонияга кўришгани ҳам борарди, бироқ ноябрь ойида Адҳамжон тўсатдан ундан пул ўтказишни сўради, лекин колонияга эмас, Ростов вилоятидаги қайсидир аёлга. Шундан сўнг у билан алоқа узилди, март ойи бошида қариндошлари интернетда Адҳамжоннинг маълумотлари ёзилган маълумотни кўрганликларини айтишган. Биз билан суҳбат якунида ота кўз ёшларини зўрға тийиб, тезда хайрлашди.

"Ўлимни эсла"

Қирғизистон раҳбарлари Украинада ўз мамлакати фуқаролари ҳалок бўлгани ҳақида изоҳ бермади. 17 май куни Бишкекда Украинага урушга кетган Қирғизистоннинг 31 ёшли фуқароси 10 йилга озодликдан маҳрум этилди. Аввалроқ мамлакат Миллий хавфсизлик қўмитаси Украина Қуролли кучлари сафида жанг қилаётган Қирғизистон фуқароларига нисбатан ҳам худди шундай модда бўйича жиноят иши қўзғатган эди.

Гулкан Бишкекни қуруқ қўл билан тарк этди: эрининг амакиси у билан гаплашишни истамади, унинг розилигисиз Вагнер Гулканнинг сўровларига жавоб бермасди. Москвага у яна ишга жўнади, лекин дам олиш кунлари у мунтазам равишда эрининг қабрига боради, аммо у ўша ерда дафн этилган Нурбек эканлигига ҳамон тўлиқ ишонмайди. Вагнерга ёлланганларнинг қариндошлари чатида у Нурбекнинг суратини кўриб қолди. У ерда пиёдалар жанговар машинасида камуфляж кийган етти нафар аскар бор - улардан бири Нурбекка ўхшайди. Memento mori ("Ўлимни эсла") - БМП корпусида оқ бўёқ билан шундай ёзилган.

Май ойи ўрталарида Нурбек дафн этилган қабристонда аллақачон 74 та янги қабр пайдо бўлди. Умуман олганда, Би би си Рус хизмати Вагнер ёлланма аскарлари дафн этилган олтита қабристонни топди - Москва яқинидаги Фряновода, Луганск ва Новосибирск яқинида, Иркутск, Свердловск ва Самара вилоятларида. Би би си кўнгиллилар жамоаси ва Медиазона (Россия расмийлари томонидан "хорижий агент" сифатида тан олинган) билан биргаликда бу ерларда дафн этилган 629 кишининг шахсини тасдиқлашга муваффақ бўлди.

Украинадаги урушда жами камида 93 нафар Марказий Осиё давлатлари фуқароси ҳалок бўлган: Қирғизистондан 19 нафар, Ўзбекистондан 34 нафар ва Тожикистондан 40 нафар. Баъзида қурбонларнинг оилалари жасадларни бир амаллаб ўз юртларига олиб кетяпти.

Апрель ойида Сулаймон Исломовнинг оиласи Би би си Рус хизмати билан боғланди. Сулаймон шериклари билан бирга 2012 ва 2016 йилларда иккита ўғирлик содир этган: аввалига якка тартибдаги тадбиркорни талон-тарож қилишган, сўнг шеригининг қизиқтириши билан заргарлик буюмларини сотиб олаётган аёлнинг уйига боришган. 2017 йилда Сулаймон 10 йилга қаттиқ режимли колонияга ҳукм қилинди ва Мединдаги ўша ИК-4 га жўнатилди, Нурбек икки йилдан кейин бу ерга келган.

2022 йил сентябрида Сулаймон қариндошларига қўнғироқ қилиб, урушга кетаётганини айтди: "Ҳозир машғулотларда ҳамма яхши, тирик ва соғ", дейди укаси Сулаймондан эшитганларини эслаб. Февраль ойида унинг шартнома муддати тугади, март ойида оиласи Вагнердан жавоб олди: уларга Сулаймоннинг дафн этилган жойи ҳақида хабар берилди. Маълум бўлишича, у Фряноводаги Нурбек билан бир қабристонга дафн этилган.

Би-би-си Рус хизматининг оилалар ҳалок бўлган яқинлари жасадини қандай олиб кетиши мумкинлиги ҳақидаги сўровига жавобан, Евгений Пригожин матбуот хизмати орқали шундай жавоб берди: "Махсус ҳарбий операцияда ҳалок бўлган барча вагнерчилар компания қоидалари асосида дафн қилинади. Би би си бизга душман бўлгани учун бирон бир маълумотни ошкор қилишни тўғри деб ҳисобламайман". У ўлганлар қариндошларига "Россия Федерациясига душман ресурс"га эмас, балки Вагнер ишонч телефонига мурожаат қилишни маслаҳат берди.

Би-би-си сўровидан бир кун ўтиб, Сулаймоннинг қариндошлари Москвадаги Вагнер офисига чақирилиб, уларга беш миллион рубль нақд пул, мукофотлар ва ёлланма жангчининг ҳужжатлари берилди. Бир неча ҳафта ўтгач, жасад Фряноводаги қабрдан қазиб олинди ва Душанбега жўнатилди.

Адҳамжон Ғуломжонов ва Нурбек Талиевнинг жасадлари ҳали ҳам Россияда, Россия колонияларидаги асирлар эса яна урушга жалб этила бошлади - бироқ бу ҳозир Россия Федерацияси Мудофаа вазирлиги томонидан амалга оширилмоқда.

Telegram каналимиз: https://t.me/bbcuzbek

BBCUZBEK.COM билан Telegram орқали +44 7858860002 номери билан боғланинг.